Ыдыктыг Ачыты Башкы 14 Далай-Лама Тензин Гьятцонуң Тываның чонунга кыйгырыы

Ыдыктыг Ачыты Башкы 14кү Далай-Лама Тензин Гьятцонуң Тываның чонунга кыйгырыы - 2010 чылдың Декабрь 6да Индияның Дхарамсала хоорайынга тургаш 14кү Далай Ламаның бижээн Тыва чонга кыйгырыы.

Кыйгырыгның сөзүглели

Бөгүн мен дыка-ла аас-кежиктиг болдум – Тыва Республиканың Камбы-Ламазы-биле ужураштым, ол менден: “Тываның чонунга чагыг-сүме, өөредиглиг кыйгыдан киирип көрүңерем” деп, Тываның буддийжи хөй-ниитилежилгезиниң мурнундан дилег киирди. Меңээ буддийжи акы-дуңмалышкыларым-биле бодумнуң бодалдарымны үлежир арга таваржып турары дээш мен дыка өөрүп тур мен, чүге дизе бис силерниң-биле дазыл-дөстери бурунгу Наланда университеди-биле тутчуп кире берген тибет буддизмниң талалакчылары ышкажыгай бис. Ийе, шупту буддийжилер Будда Бурганның салгакчылары болур-ла болгай, а Будданың соонда кол башкывыс кылдыр Мадхьямаканың философиязын ажылдап кылып каан Нагарджуна Башкыны санап турар бис. Мооң утказын ёзугаар алыр болза, бис чаңгыс аай бис, бис чаңгыс ол-ла, ооң иштинде Гухьясамаджа [тантразын] база боттандырып турар ёзу-дүрүмнүң салгакчылары бис. Ынчап кээрге бисти салгалдар дамчып келген бурунгу аажок быжыг харылзаалар база тудуштуруп турар. Эрткен үеде, кажан мен элээди турар шаамда, кажан аныяк турар үемде, мээң чурттап келген үемде безин, Тибетке Тывадан келген эртемден – философтар чурттап чордулар. Ынчап кээрге бистиң аравыста аажок быжыг харылзаалар бар-дыр.

Бодумнуң буддийжи акы-дуңмалышкыларымга, олар тибеттер, кыдаттар, көрейлер, японнар, вьетнамнар болгаш өске-даа буддийжилер болза, мен кезээде мынча деп чугаалаар кижи-дир мен: “Бис бөгүн 21 векче кирипкен бис, ынчангаш бис 21 вектиң буддийжилери болур ужурлуг бис”. Ынчап кээрге биске амгы үениң эртем-билии херек, ооң иштинче эртем адырларын өөренип аары база кирип турар, а ол ышкаш бис буддизмни бүгү талазы-биле, ооң иштинче буддизмниң эртемге хамааржыр талазын, философияга болгаш чүдүлге-сүзүкке хамааржыр аспектилерин база өөренип көөр ужурлуг бис. Бир эвес силер буддийжи эртемни, буддийжи логиканы, буддийжи эпистомологияны (угаан-биле шинчилел теориязын) болгаш буддийжи философияны, ооң иштинде бүгү чүүлдерниң бот-боттарының аразында хамаарылгалыының дугайында буддийжи көрүштү (санскр.пратитьясамутпад) билир болзуңарза...Бөгүн дыка хөй эртемденнер ол философчу үзелдиң дугайында дыка улуг сонуургал-биле чугаалап турар болгаш ону шын деп бадыткавышаан, хүлээп ап турарлар. Ынчангаш бир эвес бис буддийжи эртемни, буддийжи эпистемологияны болгаш буддийжи философияны өөренип эгелей бээр болзувусса, ынчан бис олар буддийжи чүдүлгениң үндезиннери болуп турар деп чүвени көрүп, билип каар бис.

Бир эвес бис 21 вектиң буддистери болуксап турар болзувусса, ынчан биске буддийжи Дхарманың үндезиннерин билип алыры онзагай херек болур-дур. Ол кончуг чугула. Ынчангаш, дилеп тур мен, өөренип көрүңер. Бистиң салгал дамчып келген буддийжи ёзу-чурумувуста Канчыыр (108 ном) болгаш Данчыыр (225 ном) бар-ла болгай. Оларны Ыдыктыг деп көрүп, күңгүрбаага салып алгаш, хире-хире болгаш-ла оларга өргүл өргүп, тейлээр ужурлуг кылдыр оларга ындыг хамаарылгалыг болбас ужурлуг бис. Ынчаар кылган херээ чок! Ол номнар дээрге сөс-домаан шинчилээр ужурлуг ном-судурлар болур ужурлуг. Ынчангаш оларны шиңгээдип аларынче хөй кичээнгейден салыңар. Дараазында айтырыгларга харыылардан дилеңер: буддийжи эртем деп чул? Буддийжи концепцияларның, буддийжи философияның уткалары чүдел? Бо кончуг чугула!

Бо айтырыглар дээрге чүгле чаңгыс буддийжилерниң шинчилээр, өөренир ужурлуг чүүлү эвес-тир. Бүгү кижилерге оларны өөренип шинчилээри кончуг чугула бооп турар. Буддийжи эртем, ол ышкаш материалдыг, даштыкы делегейниң дугайында эртем-биле бир дөмей, универсалдыг болуп турар. Буддийжи концепциялар, квантылыг физиканың концепциялары ышкаш, бүгү талазы-биле ужур-дузалыг болуп турар. Ону билири чугула-дыр, ынчангаш ол дугайында силерге чугаалаксааным ол.

Кажан чугаа чүгле өөредилге дугайында чоруп эгелээр болза, ынчан буддийжи эр-даа, кыс-даа хелиңнер-биле анаа карачал кижилерниң аразында ылгал чок болур, а карачал чон ортузунга эр кижи-биле кыс кижиниң, аныяк-даа, кырган-даа кижилерниң аразында ылгал чок болур. Бис шуптувус буддийжи билиглерни шиңгээдип алырынче улуг кичээнгейни салыр ужурлуг бис. Ооң дугайында силерге чугаалаксаан чүүлүм бо чүве.

Бир эвес материалдыг делегей дугайында чугаалаар болза, бистиң аравыста улуг хемчээлдиг девискээрлер бисти чара кирип турар, ынчалза-даа чүдүлге-сүзүүмде, сеткил-сагыжымда, угаанымда мен кезээде силерни бодап турар мен. Силерниң чуртуңарга чораан мен, бөгүнге чедир безин ооң дугайында дыка тода сактыышкыннар мээң сеткилимде артып калган. Мөргүлдер номчуп тура, силерни үргүлчү сактып кээр-дир мен.

2010 чыл, декабрь 6. Дхарамсала, Индия.

Дөс

Обычаи и традиции буддизма, почитаемые в семье. Религиозно-просветительское издание. Cоставитель и переводчик Чотпун-оол оглу Чочагар Моңгуш. На тувинском языке. - Кызыл: ОАО "Тываполиграф", 2012