Шулбус
Шулбус – кижи хевирлиг көвей мергежилгелерге тергиин болур аза.
Шулбустар кижилерге көскүлеңневес чер ээреннери болур: чедери берге тайгаларга, даглар баштарынга. Шулбустуң алыс хевирин кижи көрзе, ол кончуг аарый бээр, сүнезини үнүп болур, азы өлүп болур. Шулбустарның көстүрү аңгы-аңгы: көвей баштыг (2-8 инек азы кижи баштары), улуг чес думчуктуг, караа чаңгыс бооп болур. Чамдык бижиктерде ооң мага-боду ийи чарылган: бирээзи кижинии, а өскези – куш дүрзүзү. Мунар малы болза аът, кызыл ыт, ак буга азы кызыл үгү боор. Шулбус куй иштинге чурттап турар. Шулбус боду кончуг коргунчуг дурзу шырайлыг болгаш кижи коруп каанда, халдап болур.
Тыва чоннуң тоолдарында шулбус бо-ла турар. Тоолдуң маадыры кажар арга-биле азы угаанныг улустар дузазы-биле ажып эрттер.
Шулбус бодунуң оруунга таварышкан кандыг-даа чүвени ажып эрттер, алдырбас-тутурбас амытан дижир. Бурун улустуң чугаазы-биле алырга, шулбустуң кылбас чүвези черле чок: сөглээрге - сөскүр, нүгүлдээрге - нүгүлдүп, шынын чугаапаанда – мырынай кедергей шынчы, хүрешкенде, албан шүглүр мөге, чүгүргенде, эмин эрттир чүгүрүк маңныг, аңнап чорутканда, тергиин анчы-даа болур.
Шулбустун дыыжызы болгаш чүве эндевези кончуг. Хамык чүвени кымны-даа мурнай дыңнаан, хамыкты мурнай билген болур. Шулбус апарган кижиниң кандыг-бир чүвени үүлгедип чораанын көрген кижи, ооң дугайына улуска ыыттавас болза эки. Шулбус апарган кижи-биле чугаалашкан ажыы чок. Ону көрген кижи албыстап болур, оон кедерезе, салгадап аарааш, өлүп болур. Шулбустан аараан кижини чүгле чер, суг ээзинден укталган хам кижи эдип шыдаар[1].
Шулбуска хамаарышкан үзел-бодалдар
эдер- Идииниң улдуңун чиге соңгаар көрүндүр салып болбас, чүге дээрге соңгу чүктен багай чүве келир дижир. Соңгу чүкте дедир аастыг кара куй бар, ында чаңгыс карактыг шулбус бар дижир[2].
•Хамнар алгыжында ыт болза коданга азы өгге чоокшулаан аза, четкер, албыс, шулбус, диирең, кижи-бүрүс – оларны хамыкты мурнай билип каар, ээзинге эргелиг, коданынга камгалалдыг амытан бооп турар.[3]