Шериг ат-дужаал дээрге шериг албанныгның азы курлавырда (халажылгада) шериг хүлээлгелигниң өске шериг албанныгларга туружун тодарадып турар ат-дужаалы. Ону чеспектиг күштерге шериг албанын эрттирип турар (азы шериг албанын эрттирер дээш шериг өөредилге черлеринге болгаш оларга деңнештирген черлерге өөренип турарларга) хамааты бүрүзүнге ооң албан туружу-биле, шериг азы тускай белеткели-биле, чеспектиг күштерниң хевиринге, чеспектиг күштер хевириниң шериглер төрелинге азы албанның хевиринге (төрелинге) дүүштүрүп хууда тыпсып турар болгаш хууда күрүнениң азы албанның ачы-хавыяазын барымдаалап тыпсып турар.

Шериг ат-дужаалдың тыпсыр чуруму күрүне бүрүзүнде ук күрүнениң хоойлунуң ёзу-чуруму-биле тодараттынып турар.

Шериг албанныгларны аңгы-аңгы күрүнелерниң чеспектиг күштеринде шериг ат-шолазы ёзугаар ылгаарда шериг ат-шоланың ылгавыр демдектерин ажыглап турар. Ол демдектерге – эгиндектер (погоннар), чең биле хөрек демдектери: белги-демдектер (эмблема, символ), каас-кожаалар (галуннар), үшкүлдер (шевроннар) болгаш оон-даа өске шериг хептиң кезектери хамааржыр.

Чамдык шериг ат-дужаалдарны күрүнелерниң хөй кезиинде дөмей адап турар. Чижээлээрге: лейтенант, капитан, майор, генерал, маршал деп шериг ат-дужаалдар.

Турк шериг ат-шолалар эдер

Осман шеригде (1878-1920 чч.) ажыглап турган шериг ат-дужаалдар:

Дугаары Турк шериг ат-дужаал Ооң тайылбыр-очулгазы Амгы орус шериг ат-дужаал дүүшкээ
1 Мүшир (müşir, müşür) арап дылдан үлегерлеп алган маршал
2 Биринджи ферик (birinci ferik) бирги ферик армия генералы
3 Ферик (ferik) салбыр, бөлүк дээн арап сөс генерал-лейтенант
4 Мирлива (miriliva) тук баштыңы дээн арап сөс генерал-майор
5 Миралай (miralay) полк баштыңы дээн арап сөс полковник
6 Каймакам (kaymakam) сайыт, төлээ дээн арап сөс биче полковник
7 Бинбашы (binbaşı) муңнуң баштыңы майор
8 Колагасы (kolaǧası) шеригниң агазы (старшиназы) азы улуг кижизи штабс-капитан
9 Йүзбашы (yüzbaşı) чүстүң баштыңы капитан
10 Мүлазым и-эввель азы биринджи мүлазым (mülazım-ı evvel / birinci mülazım) бирги мүлазым (эш, немелделиг, кошкан дээн уткалыг арап сөс) улуг лейтенант
11 Мүлазым-ы сани или икинджи мүлазым (mülazım-ı sani / ikinci mülazım) ийиги мүлазым лейтенант
12 Башчавуш (başçavuş) кол чавуш старшина
10 Башчавуш муавини (başçavuş muavini) кол чавуштуң дузалакчызы (муавин – дузалакчы, оралакчы дээн арап сөс) старшинаның дузалакчызы
11 Чавуш (çavuş) чавуш азы чабыш – медээчи, дыңнадыкчы, чарлыкчы дээн буруңгу түрк сөс сержант
12 Онбашы (onbaşı) оннуң баштыңы капрал
13 Нефер (nefer) кижи дээн арап сөс дайынчы

Амгы турк шеригниң ажыглап турар шериг ат-шолалары:

Дугаары Турк шериг ат-дужаал Ооң тайылбыр-очулгазы Амгы орус шериг ат-дужаал дүүшкээ
1 Марешал (mareşal) француз дылдан үлегерлеп алган маршал
2 Оргенерал (orgeneral) орда (армия) генералы армия генералы
3 Коргенерал (korgeneral) корпус генералы генерал-полковник
4 Түмгенерал (tümgeneral) түмен (дивизия) генералы генерал-лейтенант
5 Туггенерал (tuğgeneral) тугай (бригада) генералы генерал-майор
6 Албай (albay) алай байы (полк дээргизи) дээн сөс полковник
7 Ярбай (yarbay) ярдымджы бай (дузалакчы дээрги) дээн сөс биче полковник
8 Бинбашы (binbaşı) муңнуң баштыңы майор
9 Йүзбашы (yüzbaşı) чүстүң баштыңы капитан
10 Үстегмен (üsteğmen) үстүкү тегмен улуг лейтенант
11 Тегмен (teğmen) дегмек (дээр, чедер) дээн сөстен укталган лейтенант
12 Астегмен (asteğmen) адакы тегмен биче лейтенант
13 Башчавуш (başçavuş) кол чавуш старшина
14 Үсчавуш (üsçavuş) үстүкү чавуш улуг сержант
15 Чавуш (çavuş) чавуш азы чабыш – медээчи, дыңнадыкчы, чарлыкчы дээн буруңгу түрк сөс сержант
16 Ассубай чавуш (assubay çavuş) адакы офицер чавужу дээн турк сөс биче сержант
17 Онбашы (onbaşı) оннуң баштыңы капрал
18 Эр (er) эр, солдат дээн турк сөс дайынчы

Моол шериг ат-шолалар эдер

Амгы моол шеригниң ажыглап турар шериг ат-шолалары:

Дугаары Моол шериг ат-дужаал Ооң тайылбыр-очулгазы Амгы орус шериг ат-дужаалга дүүшкээ
1 Өрлөг маадыр (Чиңгис-хаанның 9 эң үстүкү чанчыннарның шериг дужаал ады) дээн моол сөс маршал
2 Армийн генерал / цэргийн жанжин шериг (армия) генералы армия генералы
3 Хурандаа генерал / хурандаа жанжин хуураңдаа генерал (чанчын) генерал-полковник
4 Дэслэгч генерал / дэслэгч жанжин дестекчи генерал (чанчын) генерал-лейтенант
5 Хошууч генерал / хошууч жанжин кожуучу генерал (чанчын) генерал-майор
6 Хурандаа хуураңдаа (хуаран даа – штаб даргазы) дээн моол сөс полковник
7 Дэд хурандаа оралакчы хуураңдаа дээн моол сөс биче полковник
8 Хошууч кожуучу, маңнайжы, мурнакчы дээн моол сөс майор
9 Ахмад улуг кижи, акы дээн моол сөс капитан
10 Ахлах дэслэгч улуг дестекчи дээн моол сөс улуг лейтенант
11 Дэслэгч дестекчи, ийи дугаар кижи дээн моол сөс лейтенант
12 Бага дэслэгч биче дестекчи биче лейтенант
13 Ахлагч ага, ак-сал, старейшина, улуг кижи дээн моол сөс старшина
14 Ахлах түрүүч улуг башчы дээн моол сөс улуг сержант
15 Түрүүч башчы дээн моол сөс сержант
16 Бага түрүүч биче башчы дээн моол сөс биче сержант
17 Ахлах байлдагч улуг тулчукчу дээн моол сөс капрал
18 Байлдагч тулчукчу дээн моол сөс дайынчы

Орус казак шериг ат-шолалар эдер

Орус казак шеригниң ажыглап турар шериг ат-шолалары:

Дугаары Орус казак шериг ат-дужаал Ооң тайылбыр-очулгазы Амгы орус шериг ат-дужаалга дүүшкээ
1 Казачий генерал казак генерал генерал-майор
2 Полковник курганчы деп түрк сөс полковник
3 Войсковой старшина колагасы (шериг старшиназы) деп түрк шериг аттың орус очулгазы биче полковник
4 Есаул йаса огул (чазаг оол дээн ат-дужаал; чазаг дээрге Чиңгис-хаанның Яса дээр хоойлу-дүрүмүнүң тыва ады; оол – 1) бир кижиниң оглу; 2) эң биче чергениң шериг кижизи – солдат) дээн түрк сөс майор
5 Подъесаул биче чазоол капитан
6 Сотник чүс-бажы улуг лейтенант
7 Хорунжий оруңгужу азы тукчу (оруңгу – ийи азы үш адыр салбактыг тук; орус: хоругвь) дээн түрк сөс лейтенант
8 Подхорунжий биче оруңгужу дээн моол сөс биче лейтенант
9 Старший вахмистр улуг хараал-беги улуг старшина
10 Вахмистр wachtmeister (хараал азы доскуул даргазы) деп герман сөстен укталган. Түрк шериглерде аңаа караул-беги деп ат-дужаал дүгжүп турган старшина
11 Младший вахмистр биче хараал-беги биче старшина
12 Старший урядник улуг чазалчы дээн орус сөс улуг сержант
13 Урядник чазалчы дээн орус сөс сержант
14 Младший урядник биче чазалчы дээн орус сөс биче сержант
15 Приказный буюрук деп буруңгу түрк шериг аттың орус дылче очулгазы ефрейтор
16 Казак казгак (олчажы) дээн буруңгу түрк сөс дайынчы

Ажыглаан номнар болгаш чүүлдер эдер

  1. Ганичев П.П. – Воинские звания. – М., 1989.
  2. Древнетюркский словарь. – Л.: Изд. «Наука», Ленингр. отд., 1969.
  3. Кручкин Ю. Большой современный русско-монгольский – монгольско-русский словарь. – М., 2006.
  4. Щербинин В.Г. Большой русско-турецкий словарь. – Изд. 2-е. – М., 1998.
  5. http://en.wikipedia.org/wiki/Ottoman_Armed_Forces/Ranks
  6. http://ru.wikipedia.org/wiki/Казачьи_чины