Чүве ады

Чүве ады, азы субстантив (substantivus – тускай). Чүве ады дээрге чугааның бир-ле чүве көргүзер кол кезээ-дир.

Чугаа кезээниң иштики бүдүжү

Чижектер.
Чолаачы бичии бажыңга машиназын доктаадыпкан. (М. Кенин-Лопсаң. Тениң самы.)

Ыржым дүннүң сыгыргазы
Ырак черде эдип туру. (К. Тоюң)

Баштайгы чижекте чолаачы – кижи ады, бажың – чуртаар чер ады, машина – чепсек ады; ийи дугаар чижекте дүн – бойдус болуушкунунуң ады, сыгырга – куш ады, чер – оран ады. Өскээр чугаалаарга, ЧҮВЕ дээрге чүве адының граматиктиг утказы болур. “Тодаргай чүве аттары” янзы-бүрү аттар болур: кижилер аттары (ажылчын, оол, тараачын, башкы, чолаачы), бүдүмелдер болгаш чүвелер аттары (суг, коргулчун, демир, даш, дээр, бижик), амытаннар аттары (кодан, чаан, сыын, киш), үнүштер аттары (дыт, кызыл-кат, кадар, чашпан), насекомнар аттары (сээк, шерги, ээремчик, ымыраа, ховаган), бойдус болуушкуннарының аттары (хат, хар, чаъс, чаңнык, дүн, күс), кижиниң амыдыралынга, угаан бодалынга хамаарышкан болуушкуннар аттары (көъш, өөредилге, сеткил, хомудал, каткы, ырым, кээргел, хоп, дайын, тайбың), география аттары (даг, чер, суг, өзен, аяң, боралгак, хавак. чоога), болгаш оон-даа ыңай.

Хамаарышкан сөстериниң хөйү-биле база грамматиктиг категорияларының саны болгаш нарыны-биле-даа чүве ады эң улуг чугаа кезээ. Чүве адындан өске чугаа кезээниң сөстери тыптыр. Кылыг сөстериниң хөй кезии чүве аттарындан укталып тыввылган-дыр.

Чижектер:

• хат – хадыыр, хаттыг, хадымарлаар,
• даг – даглаар, дагжы, дагзыг, даглыг.

Өске дылдардан сөстерни үлегерлеп алырда база-ла хөй кезиинде адаарының падежинде чүве ады кылдыр үлегерлеп алыр. Ооң соонда база-ла ындыг сөстүң бирээзинден чаа сөстүң дөзү тыптыр бээр (школа – школачы, школазыг, парк – парктаар, парктыг, парксыг).

Чүве аттары домакка кол сөс болгаш немелде бооп чоруур. Ол болза оларның кол функциязы. Ынчангаш домак тургузарының, ооң предикаттыг төвүнүң кол элеменитилериниң бирээзи болур.
Чижектер. Хүн дургузу узап часкы хүннер улам чылыг бооп кел чыткан. Бир-ле катап чаа келген партизаннарга хөй-ле октар куттурган. (Д. Бегзи. Октябрьның үрезини.)
Кирген чижектерде хүн дургузу, хүннер – кол сөс, партизаннарга, октар – немелде.
База бир чижек. Столда хола доңгууда сүттээн сарыг шайны таваар ижип олурганнар.
Бо чижекте чүве ады хола – тодарадылга, доңгууда – немелде, столда – байдал, шайны – немелде. Ынчангаш кол функциялары кол сөс-биле немелде-даа болза, чүве ады домактың өске-даа кежигүннери болгулаар. Чүве аттары чугаага эң хөй хереглеттинер сөстер дээрзин ара көргеш безин, биле бээр бис.

Чүве аттарын ийи бөлүкке чарар: «ниити чүве ады», «хуу чүве ады». Ниити чүве ады-биле чаңгыс эвес, хөй чүве адаар: арыг, кижи, хек, торгу, балык, хөл, өрген, терге.

Хуу чүве ады дээрге чүгле чаңгыс чүвениң тускай ады болур. Хуу чүве аттарынга антропонимнер (Ак-оол, Ай-кыс, Чечекмаа, Терге-Кара, Комбужап, Маадыр, Тоолдаар, Салчак), топонимнер (оронимнер – Берт-Даг, Оргу-Шөл, Көк-Тей, Шаңчы; гидронимнер – Улуг-Хем, Каък, Кундустуг, Кара далай), зоонимнер (Чүрекпен, Эзирек, Челер-Доруг, Ала-Инек, Чалбай-Ак), космонимнер (Чер, Дээр тии, Чеди-Хаан, Шолбан, Венера), бүдүрүлгелер, албан-организациялары, ажыл-агый, солуннар аттары («Тываның аныяктары» деп солун, «Билиг» ниитилели) болгаш оон-даа өске хуу аттар хамааржыр.

Кижилерниң болгаш дириг амытаннарның эр, кыс ылгавырын көргүзери-биле чамдык чүве аттарын «эр чүве аттары»,«кыс чүве аттары» кылдыр бөлүктеп болур: ада, ача – ие, ава, оол – кыс, ашак – кадай, хаан – кадын, эр – херээжен, акы – угба, кырган-ача – кырган-ава, каты – кат ие, даай – күүй; аскыр – бе, хуна – өшкү, буура – эңгин, буга – инек, кошкар – хой, сыын – мыйгак, элик – хүлбүс, те – чуңма, даг-иргек – дижи адыг.

Чүвелерниң биологтуг ылгалын илередирде синтаксистиг арганы ажыглаар – чүве адының мурнунга ылгал көргүзер эр, оол, база кыс, херээжен деп сөстерни киирер: эр кижи – херээжен (кыс) кижи, эр бөрү – кыс бөрү (чамдыкта: эр бөрү – дижи бөрү), эр балык – кыс балык.

Бурунгу үеде эр улус-биле херээжен улустуң хуу аттары база ылгалдыг чораан: Сарыг-оол – Сарыг-кыс, Ак-оол – Ак-кыс, Сүрүң-оол – Сүрүңмаа, Белек-оол – Белек-кыс азы Белекмаа, Кызыл-оол – Кызыл-уруг чижектиг аттар тускай көргүзүкчүлерлиг. Чамдык ат-биле чүгле эр улусту адаар чораан: Даш, Доржу, Комбу, Сүрүң, Оюндук, Достук, Байыр. Бир чамдыызы чүгле херээжен аттар бооп чораан: Чыспың, Уйнук, Опуштай, Долгар, Часкалбаа, Чечек. Чамдык аттарны эр-даа, херээжен-даа улус эдилээр чораан: Анай-Хаак, Айдыс, Сылдыс, Чойган.

Оон ыңай, чүве адын утка аайы-биле кижилер аттары база чүвелер аттары кылдыр чарып болур.
Кижилер аттары кым? кымнар? деп айтырыгларга харыылаттынар: кым? – малчын, ажылчын, удуртукчу, машинакчы, студент, космонавт, матрос, кадарчы, аңчы. Кижиниң профессия, албан-дужаал адынга хамаарыштыр домакка чүү? деп айтырыг салып болур: ол чүү кижил? – директор кижи; ол колхозтуң чүзүл? – колхозтуң агроному.
Чүвелер аттары чүл? чүү? чүлер? деп айтырыгга харыылаттынар: хар, бажың, теве, сыгырга, хөөрүк, инээлик, байлаң. Кижилер аттары биле чүвелер аттары утка болгаш айтырыглар талазы-биле ылгалдыг боордан башка, оларның грамматиктиг хевирлери дөмей.

Үндезини

Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.