Чимба, Александр Мангеевич

Александр Мангеевич Чимба (шын ады база фамилиязы — Сарыг-Доңгак Чирик-Маныгы оглу Чымба) (1908, Ыйгылак, Таңды-Урянхай — июнь 1984, Кызыл) — Тыва Арат Республиканың база Тыва автономнуг областьтың төре херээниң ажылдакчызы. Тываны 20 чыл удуртуп келген.

Намдары

1908 чылдың январь 24-те Эрги-Барлык сумузунуң Көк-Боом деп черге төрүттүнген[К 1] (ЦАДПОО ЦГА РТ. Ф.2, оп.2. Д.1329). Бодунуң сактыышкыннарының аайы-биле ол үнелиг даштар казар черниң таңныылы Сарыг-Доңгак Чирик-Маныгы деп кижиниң өг-бүлезинге 1906 чылда Барлыг хемниң оң талакы эриинге Ыйгылак (амгы Эрги-Барлык суур) деп черге төрүттүнген. Москваже өөредип чорудуп тургаш, С.К-Х. Токаның саналы-биле, ооң 2 харын кызырып каан болгаш 1908 чылда төрүттүнген Александр Маныгеевич Чимба деп аттыг Чөөн чүктүң ажылчын чоннарының Коммунистиг университединиң моол-тыва секциязының сургуулу апарган.

1928 чылда ол Тываның хувискаалдыг Аныяктар эвилелиниң кежигүнү апарган.1930 чылда Хемчиктиң ийи дугаар үйиээнин базарынга киришкен.

Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының Коммунистиг университединиң доозукчузу (1935).

1935 чылда — Тываның улусчу-хувискаалдыг намының кежигүнү.

1935 чылдан эмчи сестра курстарынга хелечечилеп база дакпырлап өөредилге комбинадынга төөгү башкылап турган. 1935 чылдың ноябрьдан тура Кызылда чаңгыс эмнелге чериниң директорунуң хүлээлгелерин күүседип турган.

1936 чылдан тура Парлалга комитединиң, Тыва Арат Республиканың Эртем комитединиң даргазы. Тыва алфавитти тургузарынга идепкейлиг киришкен.

1938 чылдың сентябрьда IX-ку Дээди Хуралга ТАР-ның садыг база үлетпүр яамызының сайыды кылдыр соңгуттурган.

Ада-чурттуң Улуг дайынының эгелээн хүнү, 1941 чылдың июнь 22-ден тура 1944 чылдың октябрь 13-ке чедир ТАР-ның Сайыттарының Чөвүлелин удуртуп турган. Х-гу Дээди Хуралда соңгуттурган.

Даштыкы херектер яамызының сайыды кылдыр база ажылдавышаан, Тыва Арат Республиканы ССРЭ-ге каттыштырар талазы-биле хемчеглерге киржип турган.

ССРЭ-ге

ТАР-ның ССРЭ-ниң составынче киргениниң соонда 1944 чылдың октябрь 13-тен 1961 чылдың февраль 3-ке чедир — Тыва автономнуг областьтың Область Совединиң Күүседикчи комитединиң даргазы.

1945 чылдың апрель 29-та Тыва Автономнуг Областька бир дугаар ССРЭ-ниң болгаш РСФСР-ниң Дээди Советтеринче соңгулдалар болуп эрткен. Мурнакчы араттар М. С. Кудажи, О. А. Серенмаа, чогаалчы Л. Б. Чадамба, нам-совет ажылдакчылар С. К. Тока база А. М. Чимба депутаттар болганнар. Олар ССРЭ-ниң Дээди Совединиң сессиязының ажылынга бир дугаар киришкеннер (1946 чылдың март 18). Сессия ССРЭ-ниң улус ажыл-агыйының катап тургустунарының болгаш хөгжүлдезиниң беш чыл 1946-1950 чылдарда планының дугайында хоойлуну хүлээп алган, аңаа-ла Тывага хамаарышкан сорулгаларны база тодараткан.

Тываның облкүскомунуң даргазы кылдыр А. М. Чимба ССРЭ-ниң Дээди Совединиң II-V-ки чыыштарының депутады кылдыр соңгудуп турган.

Ленинниң дөрт орденнериниң, ТАР-ның ордениниң, „Кур черлерни шиңгээткени дээш“ деп медальдың болгаш оон-даа өске күрүне шаңналдарының кавалери, Кызыл хоорайның база Целинне суурнуң хүндүлүг хамаатызы. Тывада кур черлерни шиңгээдирин боду харыылап турган. 1961 чылда Облсоветтиң сессиязынга Чимба Тывада кур черлерни тараа культураларынга (кукуруза база ак-тараага) улаштыр шиңгээдирин хөрзүннүң үрелип турары дээш соксадырын ажык чугаалаан. Мал ажыл-агыйлыг республика мал-маганга чем белеткээр ужурлуг деп чугаалап турган. СЭКП-ниң Тыва область комитединиң 5-ки Пленумунга Бюронуң 1961 чылдың февраль 3-тен шиитпири-биле (протокол № 29) Чимба Облсоветтиң күскомунуң дарга албан-дужаалындан дүжүрткен. Бюронуң шиитпириниң илередии мындыг болган: „эш Чимба А. М., Облсоветтиң күскомунуң даргазы тургаш, областьтың ажыл-агыйын удуртуп тура шыңгыы частырыгларны кылып турган, кезек дыка чугула кедилиг айтырыгларга хамаарыштыр харыысалга чок чогуур күжениишкин чокка ажылдап турган. Областьтың тараа-быдаа ажыл-агыйын хөгжүдеринге хамаарыштыр шын эвес угланыышкынныг турган. Чаңгыс эвес удаа ол ажылды соксадыры дээш санал киирип турган, ол дээш СЭКП-ниң обкомунуң пленумунга, бюрозунга база областьтың нам конференцияларынга шүгүмчүледип шаг болган…“. СЭКП-ниң обкомунуң бюрозу доктааткан: эш А. М. Чимбаны облсоветтиң күскомунуң даргазы бооп турган албан-дужаалындан удуртулгазын чедир хандырбаан база кадыының аайы-биле хостаар» (ЦГА РТ ЦАДПОО Ф.2 Оп.1.Д.1559. Л.13, 14).

1961 чылдан 1963 чылдың майга чедир ССРЭ-ниң Күрүне Банкызының Тыва область конторазының эргелекчизи кылдыр, ооң соонда — Советтиң улус ажыл-агыйының Красноярскта экономиктиг районунуң Тывада даг-рудазының комбинадының даргазының оралакчызы кылдыр ажылдаан. Пенсияже үнер бертинде ол Тыва АССР-ниң Күрүне архивиниң директору кылдыр ажылдап чораан.

1984 чылдың июньда чок болган.

Шаңналдары

• Ленинниң 4 ордени
• Республиканың ордени (Тыва)
• Улус Ажыл-Агыйының Чедиишкиннериниң Делгелгезиниң биче алдын медалы
• Кызыл хоорайның хүндүлүг ажылдакчызы
• Целинное суурнуң хүндүлүг хамаатызы

Бижээн ажылдары

• Чимба А. М. Развитие промышленности и транспорта в Туве // Ученые записки ТНИИЯЛИ. — 1957. — Вып. 5. — С.83-87.
• Чымба А. Хөлечиктеп чорааным // Шын (Правда), май-июнь 1976 чыл.

Дөс

• Коммунистиг партияның база Совет Эвилелиниң 1898-1991 чылдарда төөгүзүнүң тайылбыр ному.
• Александр Маныгыевич Чымба // Тыва Республиканың XX чүс чылдың алдарлыг кижилери
• Журналист Саяна Монгуш Александр Маныгыевич Чымба дугайында Последний министр иностранных дел, последний премьер ТНР

Шөлүглер

1. Взлет и опала Александра Чымба

2. Воришка из ТИГИ историк Монгуш Байыр-оол