"Чедер" хөл - Таңды кожуунда дустуг малгаштыг хөл. 2013 чылга чедир ону долгандыр эмненип дыштаныр курорт турган, ам ооң ээзи солушканда, курорт байдалы өскерлип турар.

Чедер хөл

География эдер

Кызыл хоорайдан Эрзин баар орук-биле (мурнуу-чөөн чүък) 45 км ырактан кыдыынче ээпкеш 2 км немей халдыр. Хөлдү долгандыр кургаг ховулар. Хөлден хем азы арык үнмес, ховуда өңгар черде, Ортаа-Тыва ыйгылааш кавызында, далай хемчээлинден 706 м бедикте турар. Хөлдү мурнуу чүъктен арык база чер адаанда суглар хандырып турар. Хөлдүң кыры шөлү 5,0 кв. км, узуну – 4,5 км, калбаа – 0,8–1,5 км, ханызы – 1,5–1,8 м.[1]

Мирабилит база тенардит минералдарның ак кристаллдары артынчызы хөлдү долгандыр куржап алган.

Чедер хөлдү Тываның чурттакчылары үе-дүптен эмненип ажыглап эгелээн. Тыва Арат Республиканың Чазааның чалалгазы-биле (1921 – 1944) совет бальнеолог В.М. Левченко хөлдүң суун база малгажын эртем талазы-биле бир дугаар 1932 чылда шинчилээн. 10 чылдар оон бертинде-ле дыштаныр бажыңнар турза, чүгле ынчан-на төре деңнелдиг курортту ажыткан.

Хөлдүң эмнээр тургузуу эдер

"Чедер" курорттуң бальнеофакторлары болза хөлдүң рапазы (дустуг суу) болгаш баларлыг эм малгаш. Хөл рапазының минералданганы: 80-200 г/л; тургузуу: хлорид-сульфаттыг, магний-натрийлиг. Хөл рапазы чыды сероводородсуг. Хөл эрии база дүвү баларлыг малгаштыг. Хөлдүң ортузунда малгажының кылыны 1 м. Баларлыг малгаш куу-кара өңнүг, дыгый тургузуглуг, шоолуг элгиичел эвес, сероводородтуг. Эм малгажының курлавыры элээн көвей – 1 сая 500 муң куб. метр. Физик-химик ажыктыг шынарлыг малгажы хөлдүң соңгү чүъгүнде[2]. Баларның сугга эстир кезээнде тускай компонентилерин (г/л) дараазында даңзыда бижээн:

HCO3- SO42- Cl- Ca2+ Mg2+ Na+ Σ
2,01 12,25 3,96 0,002 0,26 8,56 27,04
Шынары
Микрокомпонентилери:
  • кремнекислота (мета) – до 9 мг/л
  • бром – 130 мг/л,
  • йод – 1 мг/л,
  • демир – 1,60 мг/л,
  • чес – 0,30 мг/л,
  • цинк – 0,24 мг/л,
  • марганец – 0,13 мг/л и др.
Хирленгени – 0,39%
Шыгы – 66,45 %
Ишкир деңзизи – 1,17 г/куб.см
Ийлениринге удурланчаа – 9810 дин/кв.см
Чыпшынчаа – 9661 дин/кв.см
Сероводородтуң хуузу – 0,48 %
Сугга эстир дустар – 27,03 %
Малгаштың курлавыры – 2,5 млн. куб. м. (150 чыл хире чедер)
Дөмейсимээр хөлдер:
  • х. Учум (Красноярск можу)
  • х. Тамбукан (Ставрополь можу)


Эмнээр аарыглары: эдер

  • Кеш болгаш ооң адаанда клетчаткалар аарыглары
  • Шыңган-сөөк системазы аарыглары
  • Сидик системазы аарыглары
  • Нерви системазы аарыглары
  • Тыныш системазы аарыглары
  • Чем хайындырар система аарыглары
  • Хар эргилдези аарыглары
  • Кулак, боостаа, думчук аарыглары
  • Эндокрин системазы аарыглары,
  • Чемненири база бүдүмелдер саарыыры үрелгенде
  • Гинекология
  • Ниити терапевтиктиг аарыглар
  • Урология
  1. ЦЕЛЕБНЫЕ ВОДЫ ТУВЫ. Кара-кыс Аракчаа, КЫЗЫЛ - 2016
  2. ГБУ "НИИ медико-социальных проблем и управления (группа ВКонтакте)