Хойтпак
Хойтпак – тыва улустуң ижер-чиир чеми. Хойтпак ак чемнерге хамааржыр. Тываларның төөгүзүнде болгаш культуразында хойтпакты эң бурунгу, эң хоолулуг болгаш эң сүүзүннүг чеми деп санап турар. Шаанда өреге бүрүзү саар инектиг чораан болгаш хойтпактаар доскаарлыг чораан. Кижи хирезинде доскаарлыг болгулаар. Бир паштың доскаары дээрге бир тигер азы бир паш долу хойтпак болур.
Сүт-саан элбей бээрге, бурун өгбелер хойтпактаар чораан. Хойтпакты колдуунда инек сүдүнден кылыр. Хойтпак доскаарын шевер кижи теректен кылыр. Дүвүн хадың тозу-биле дүптээр. Кызыл-харагандан ыяш шоптулар чаазап алгаш доскаар дүптээр тосту чыпшыр кадагылаар. Доскаар дүвү ийи каът тос болур, арагазы ажыг болур.
Сүттү саггаш, улуг пашка хайындыргаш, өремезин алыр. Өремезин алган сүттү шала кежээликтей доскаарга кудар. Шала сооксумаар болза ол доскаарны кидис азы хой кежи-биле чылыдыр ораап тургаш, чеп-биле долгандыр шарыптар. Чылыглаан доскаарга хойтпак дүрген ажыыр болгаш дүжүнгүр болур. Доскаарның кыры сарыг сугланып, шыыгайндыр дагжап турар апаарга, ынчан тигер чурумнуг.
Башкы хойтпактың арагазын отка, сугга чажар, Таңдыга, Чеди-Хаан сылдыска чажар сүзүктүг чораан. Эң баштайгы дашканы бөлүк аалдың эң улуг кижизинге тудуп сунар. Бир аалдың эр кижилери башкы хойтпактың арагазын чаңгыс аякка куткаш, дугурааннап ижер. Эң сөөлгү аякка куткан араганы улуг назылыг кижиге сунар. Ол кижи сөөлгү дашканың аразазын орту киир чооглапкаш, илезин отче чажыптар.
Дөс
эдер- Моңгуш Кенин-Лопсан "Тыва чаңчыл"