Бойдуска чүдүлге

Бойдуска чүдүлге - кижи биле долгандыр бойдустуң харылзаазы. Азы тодарагайы-биле хамнар чүдулгези. Хамнарга эвес, а хамнар чүдүлгези.

Утказы

Тыва кижиге долгандыр бойдус дириг кылдыр көстүр. Тыва кижи шаандан бээр бойдустка чүдүп, ооң-биле харылзааны тудуп чоруур.

Төөгүзү

Тываларның бойдуска чүдүлгези бурун шаандан тыптып келген. Ол өгбелерден өгбелерже дамчып чоруур.Хамнар чүдүлгезин бүдүн назынында өөренип кээн эртемденниң Монгуш Кенин-Лопсанны саналы-биле алырга бо чүдүлге бронза уезинде, 1500-1000 до н.э. тыптып келген. Ол болза тываларның чурттап турар овур-хевиринден хамааржып, долгандыр өртемчейни тайылбырлап, ооң-биле харыылзааны тудуп, чурттаар оран-савазынның аайындан укталып, кижини дүвүредип чоруур айтырыгларга харыылап чораан. Кол айтырыглар - кижинин бо делегейге соруу, үнези, чурталга соонда чүү барыл, өлүмге хамаарыштыр айтырыглар, бодустуң болуушкуннарын тайылбырлап ажыдып турар. Бо айтырыгга тывалар бойдус-биле харылзаа таварыштыр тып чорааннар. Кижи-биле бойдус тудуш деп кол бодал, кол чурталгаже көрүш бооп чораан.Бойдус кижиге чугле бо өртемчей-биле төнмээн, ол болза дуу ораннарга база хамааржыр. Кижинин бо өртемчейге кылган ажыл херээ ындыкы ораннарга оруун ажыдып турар.

Хамнар чүдүлгези

Тыва кижинин бойдуска чүдүлгези-биле алыр болза оран делегей каш такпыр. Бистиң чуртап турар оранывыс ортаа оранга хамааржыр. Оон ыңай Курбусту биле Эрлик ораннары бар. Оларның аттары Үстүү биле Куду ораннарны бурганнарынның аттарындан укталып турар. Бо чүдүлге аайы-биле тывалар сүнезиннерге бүзүрээр.Тывалар шаандан бээр чок болган улуг ада-өгбелеринниң сүнезининге чүдүп, бүзүреп, олардан олча-омакты, камгалалды дилеп чорааннар. Ол-биле кады тыва чон долгандыр өртемчейни алгап йөрээп, аңаа чүдуп, долгандыр бойдустуң ээлеринге чаагай аъш-чемин делгеп чораанннар. Кижи-биле бойдустуң азы кижи-биле дуу ораннарны харылзаалаштырыптар кижилер тыва чоннуң тыптып кээри-биле тыптып келген. Ол болза хамнар. Хам кижи дээрге бир дугаарында-ла ораннар аразында харылзаа тудуп турар кижи. Шаанда тыва чоннун эмчизи, камгалакчызы, дузалакчызы. Ооң кол сорулгаазы чонунга бердинген кылып турар ажыл-херээ, чаялгазы аайы-биле оруу. Бойдус чүдүлгези дээрге-ле хамнар чүдүлгези. Чүге дизе чүдүлге көрүжунуң аайы-биле хам кижи дээрге ораннар аайында харылзаа тудуп турар аралакчы, чуге дизе хам кижи анаа кижини бодаарга хөйнү билип, көрүп чоруур чаялгазының дузазында. Ынчалза-даа ол чүгле аралакчы, а чүдүлге кижиниң амыдыралче көрүжүнде, аңаа хамаарылгазында.

Дөзү

http://www.nauka-shop.com/mod/shop/productID/4288/ Archived 2012-07-17 at the Wayback Machine http://www.liveinternet.ru/users/bloodandmilk/post88299308/