Төрел салгалын канчаар санаарыл
Төрел салгалын канчаар санаарыл? — Тываларның саны эвээш-даа болза, бурун төөгүлүг, ССРЭ үезиниң “биче буурай” чоннарынга бодаарга, национал чаңчылдары камгалаттынган. Өг-бүле тударда төрел салгалын канчаар санаары тускай.
Чогаалчы кижи этнографияны чиге билген тудум, ооң чогаалдары чүгле номчуштуг болурундан аңгыда, төөгү шынныг амыдыралчы болур. “Эрги хонаштар” деп романымны бижип тура, тываларның бурун төөгүлүг чаңчылдарын өөренип көөр ужурга таварыштым. Тывалар кезек-кезек этниктиг бөлүктер болуп алгаш чурттап, бир хемде чурттап чоруурлар колдуунда төрел болу бээрлер. Мынчап кээрде, өг-бүле тударының айтырыы арай нарыыдап келир. Тыва төөгүзүн салгалдан салгал дамчыштыр билир, угаан-сарыылдыг кырганнардан ол дугайында билип алдым. “Тывалар өг-бүле турарда, төрел чорукту канчаар сагып чорааныл?” – деп, мээң айтырыым мындыг. “Тывалар төрел хан холушкаан кедергей шыңгыы сагып чораан. Сес ада (төрел) салгалы эрте бээрге, ам чөпшээрээр турган” – деп харыы дорт болду.
Мону харыылаары арай нарын, белен-селен кижи бажынга кириксевес. Кол-ла чүве – сес ада азы төрел салгалы-биле сес ада ызыгуур салгалын ылгаары чугула. Бо үениң аныяк байтыгай, элээн улуг назылыг кижилери безин мону орта оваарып билбес. “Сес ада салгалы” дээрге, сес төрел салгалы, деп билип алыры чугула. А “сес ада ызыгуур салгалы” деп чүл дизе, кижиниң ада-ызыгуурунуң сес салгалы. Санап көрээлиңер. Мен, ачам, кырган-ачам, ачамның кырган-ачазы, кырган-ачамның ачазы, кырган-ачамның ачазының ачазы, кырган-ачамның кырган-ачазы. Бо дээрге сес ада ызыгуурунуң салгалы-дыр. “Тывалар өг-бүле тударда, төрел ёзунуң канчаар барымдаалаарыл?” – деп, чоокта чаа менден үш кижи айтырыг салган. “Сес ада азы төрел салгалы эрте бээрге ажырбас” – дээримге, маргылдаа кыптыга-ла берген. “Хей чүве-дир. Дөрт ада (төрел) салгалы четчир.” – деп, харыы мындыг. Мында билдинмес чүве “ада” деп сөс будулгаазынны үндүрүп, ук айтырыгга харыыны нарыыдадып турар. Ада деп чаңчыл болу берген чугаа хевирлиг. Чүге ие болбас деп. Ынчангаш ада дээрге-ле төрел дээнин билип алза чогуур.
Уруг-дарыг өгленирде сес ада төрели манаар чүве болза, бир век (чүс чыл) чеде бергей-ле деп айтырыг салганнар. А херек кырында сес төрел салгалы узун эвес болдур ийин. Санап көрээлиңер. Сезен харлыг ашактың, чеден беш харлыг кыс дуңмазы дижик. Бо кады төрээн алышкыларның уругларының уруглары чүү хире өгленчип болурул? Акызының уруу, уруунуң уруу, уруунуң уруунуң уруу. Кыс дуңмазының оглу, оглунуң оглу, оглунуң оглунуң оглу. Эң эки чижек бо-дур. Эр, кыс ийи алышкының оглу, кызы кажан өгленирил деп айтырыгны моон санап үндүрер бис. Төрел азы ада салгалын санап үндүрээлиңер. Кады төрээн ийи алышкы бир салгал. Эр кижиниң уруу-биле кыс кижиниң оглу ийиги салгал. Олар кады төрээн алышкылар уруглары болдур эвеспе. Кончуг чоок төрел эр кижиниң уруунуң уруу-биле, кыс кижиниң оглунуң оглу үшкү салгал. Тыва чон төрелзек болганында, бо база чоок төрели. Эр кижиниң уруунуң уруунуң уруу. Кыс кижиниң оглунуң оглунуң оглу дөрткү салгал. Ам маңаа бичии тайылбыр кылыр апаар бис. Сезен харлыг эр кижи-биле, чеден беш харлыг кыс кижиге эглип келиңер. Бо ийи алышкы чаңгыс иениң төлдери. Оларның ада-иезин маңаа киириштирбейн азы ыяш будуу болза, ада-иени ун кылып алыр бис. Ийи алышкыдан төрүттүнер уругларны кончуг кичээнгейлиг санаар бис. Чижээ, акызының уруу өглүг, күдээзи хары кижи, дуңмазының оглу кадайланган, ол база хары кижи. Шак-ла ынчаар дамчып чоруй баар.
Эр кижиниң уруунуң уруунуң уруу база өгленип алды. Кыс кижиниң оглунуң оглунуң оглу база өгленип алды. Сезен харлыг өгбезин, чеден беш харлыг кырган энезин олар кырган-ачам, кырган-авам дээрле. Эр, кыс ийи алышкыга катап эглип келиилиңер. Чаңгыс иениң төлдери але. Оларның амыдыралы бот-боттарынга хамаарылга чок.
Эр акызының салгалы бир тускайлаң, ооң кыс дуңмазының салгалы база хамаарылга чок. Ол ийи алышкының адазын азы иезин ыяш болза, ун кылып алгаш, оглу, кызын будуктарын дээлиңер. Ийи алышкының дөрткү салгалдары тус-тузунда болганда, ам оларны ийи аңгы салгал кылгаш, ийиге көвүдедиптер бис. Сөөлгү дөрткү салгал херек кырында сески салгал-дыр.Сески төрел азы ада салгал сөөлүнде өгленчип болур диген.
Ам база катап ийи алышкыга эглип келиили. Сезен харлыг ирейниң улуг уруу алдан харлыг. Ооң уруунуң уруу чээрби харлыг, өгленип алган чеден беш харлыг кыс кижиниң оглунуң оглунуң оглу база чээрби харлыг, өгленип алган. Чээрби харлыг, ам өгленип алган оол, кыс ийи төрел улус дөртен харлыг турда, олардан төрүттүнген ажы-төл чээрби харлап каапкаш, өгленчип ап боорлар. Ыяштың уну оларның кырган-ачазының ачазының ачазы болдур эвеспе. Мынчап кээрде, олар сески салгалдан төрүттүнгеш, тоску салгалды тургусканнар. Сески салгал бо-дур. Харын-даа дыка чоок ышкаш-тыр.
Күрүне эрге-хоойлузунда чоок төрел улусту ашак-кадай болурун хоруур деп каан. Чоок төрел дээрге кымнарыл ол? Кады төрээн алышкылар-дыр. Орус улустуң чаңчылында ийи алышкының уруглары ашак-кадай болчу бээрлер. Болгарияның хоойлузунда дөрткү төрел азы ада салгалының соонда өгленчирин чөшпээреп турар. Алышкылар уругларының уругларының уруглары өгленчип болурун ында хоойлу ёзугаар чөпшээреп турар. Сески ада (төрел) салгалы эрте бергенде ажырбас диген кырган кижиниң меңээ тайылбырын ынчаар билип алган мен. Ам сезен харлыг акызы биле чеден беш харлыг кыс дуңмазының хар-назыны чүс чеде бергенде, ам оларның ажы-төлдериниң ханында чоок төрел ырай бээр-дир. Тыва кижиниң секс культуразы кончуг бедик деп үнелелди бөгүн кылып болур. Тывалар эр, херээжен чорукту кончуг чажырар. Чыт азы элеге төрели-биле түр каданың эр, херээжен чоруун тыва кижи черле кылбас. Ыядыычылындан эвес, улуг, биче, төрел болгаш хары-даа кижи мурнунга бодунуң кижизиг чоруун көргүзери ол-дур.
Кол-ла чүве – тываларның өг-бүле тударда төрел салгалын ырадып турганының чылдагаанын, сески ада (төрел) салгалы деп чүүлдү ыяк билип алыры чугула. Ол ышкаш ону таптыг санап өөренип алыры артык эвес.
Тывалар чүге төрел ханын өг-бүле тударда ырадып турган деп айтырыгны кайда-даа тайылбырлап кагбаан. А ында чажыт чок. Төрел ханы чоокшулаан тудум, салгал чүгле күш-шыдал талазы-биле кошкак болур эвес, угаан-сарыыл талазы-биле четпес, харын-даа дудуу уруг-дарыг төрүттүнерин медицина эртеми тайылбырлап каан. Ол ышкаш төрел ханы ырак болур чорук, салгалды аарыг-ааржыктан кончуг камгалаар деп бодаар мен. Мен-даа эвес, тывалар өг-бүле тударда төрел салгалын чүге ырадып чораанын тайылбырлаан угаанныг кижиниң бодалы чүве. Оон-даа эвес, тываларның бижип кагбаан хоойлузунда чаңчыл-ёзу сагыырының дүрүмү кылдыр дамчыттынып келгени ол ыйнаан.
Сески ада (төрел) салгалын санаарда, ыяп-ла чаңгыс ада-иениң төрүп кааны ийи алышкыны алыр. Дөрткү салгал дээрге алышкылар уругларының уруглары өгленчип болур деп соора билип чоруурлар бар. Бир эвес ындыг турган болза, үстүнде алган чижээвисте сезен харлыг эр, чеден беш харлыг кыс ийи алышкы дижик. Оларның уругларының уругларының уруглары ам чээрби харлыг кылдыр көргүстүвүс. Ол ийи аныяк улустуң кырган өгбелери ам-даа дириг. Бир эвес ол ийи өгленчип алыр деп барган болза, ийи алышкы канчап кол кудашкылар болу бээр ийик. Тыва кижиниң чаңчыл-ёзузунда тоң таарышпас чорук ышкажыл. Сезен биле чеден беш хар кижи назынынга ажырбас, ол хире харлыг кижилер кандыг-даа ажыл-ишти кылып чоруур ышкажык.
Ада азы төрел салгалын санаарда будулар-дыр бис. Төрел ханының ырак-чоогун илередирде, ыяп-ла ийи алышкыны алыр. Чижээвисте эр акызынынң кадайы хары кижи. Ол ийиден үнген салгалдары бир санга киирер. Ийи алышкы чаңгыс ада-иениң төлдери-даа болза, бот-боттарынга хамаарылга чок үре-садыны бодарадып турар болганжда, оларның ада-иези азы төрел ханынга хамаарыштыр ап, ийи алышкыдан тус-тузунда төрүттүнген салгалдың санын ыяп кадар.
Үстүнде алган чижээвисте ийи алышкының үре-садызының тыптып келгенин ам сактып келиилиңер. Оларның бирээзи-ле дөрт салгалга кээп дүштү ышкажыл. Төрел ханын барымдаалап турар болганда, чаңгыс ада-иениң төлдериниң салгалдарын кадар апаар. Чижээ, мээң ийи оглум иелээ үре-садызын өстүрүп органын мээң ханым кылгаш санаар апаар. Ынчангаш сес деп санывыстың чылдагааны ол-дур. Ыяштың уну бо таварылгада мен-дир мен. Бо чүүлдү улам тодаргайлап чугаалаарындан дидинмес-тир мен. Чүге дизе ада-өгбелеривистиң секс хамаарылгазынга ёзу-чаңчылдарын сөс-биде ойзу адаарын ужуру үрели бээр. Тывалар чөөн чүктүң улузу бис. Куда-найыр дүжүреривис тускай ёзулуг, кандыг-даа чонга дөмейлешпес. Амгы аныяктар ышкаш орустартап “Горько” деп ырлажырга, ада-ие, улуг-бчие төрелдер мурнунга чазылады ошкажып-даа чорбаан. Бо чаңчылды буруу шаппайн-дыр мен. Чөөнчүк улузунга Европа культуразы албан херек дээрзи бөгүн билдине берген болгай. Кижилерниң туразы-дыр. Та канчаар өгленчип турзуннар, боттары билзиннер. Чүгел ада (төрел) салгалын ыяп барымдаалаар ужурлуг бис. Тывалар ышкаш төрел ханын ырадып алгаш, өг-бүле тудар чоннарны амдыызында билбес мен. Моолдар, кыдаттар, японнарда бир янзы-даа чадавас боор.
Мында катаптаттынып чүүлдер дыка хөй. Ол чок болза, ук айтырыг кижи бажынга көңгүс кирбес. Чижээ, сес адаызыгууру, сес ада (төрел) салгалын кандыг-даа кижи холуштургаш туруп бээр. Оон ыңай сес ада (төрел) салгалын санаары база будулгаазынныгю Бир эвес ук айтырыг бергедеп туруп бээр болза, чуруп тургаш тайылбыр кылыры чугула-даа ышкаш. Бо бир янзы айтырыг дугайын доозуп тура, бичиимде-ле дыңнааным тоолчургу чугааны маңаа киириптейн. Суг үер шагда чер кырынга ийи даг бажы кургаг арткан. Буура бажы биле Дус-Даг бажынга эр, кыс ийи кижи арткаш, суг халавындан төнер деп барган кижи амытанны камгалап каан ышкажык. Тоолчургу чугааны барымдаалар болза, бистер чаңгыс ада-иениң төлдери бис.
Дөс
эдер- Доңгак Эдуардтың солунга парлаан чүүлү (Кайы солун?)