Софья Алексеевна

Софья Алексеевна (1657 чылдың сентябрь 17 (27) — 1704 чылдыӊ июль 3 (14)) — Алексей Михайлович хаанның уруу, 1682—1689 чылдарда хеймер дуңмалары Петр биле Иван чанынга регент.

Допчу намдары. эдер

Алексей Михайловичинниӊ база оон бирги кадайы Мария Ильиничина Милославскаянын ог-булезинге торуттунген. 6 дугаар толу, 4 дугаар уруу турган. Шупту кады торээннери 16 кижи.
1682 чылдын апрель 27-де (май 7) кадыы багай хаан Федор 3 Алексеевич чок болган. Кым хаан дужулгезин ээлээр: Кадыы багай улуу Иван бе? Азы хеймер Петр бе? - деп айтырыг тургустунуп келген. Нарышкиннер бодуннун кижизин олуртуп алырын кызытканнар. Олар 1682 чылдын апрель 27 (7 мая)-де олар хеймери Петрну дужулгеге олуртуп алганнар. Ынчалза-даа Милославскийлер безе дужуп бербээннер, олар стрелецтерни куткуп тургаш боттарыннын кижизи - Иванны база олуртурун кызытканнар. Сегиржип алышкыннын туннелинде Иван биле Петр ийилээ хааннар кылды, а Софья регент (хааннар чаш турда - тур када баштаар кижи) кылдыр унуп келгеннер. Софья хааннап (регент кылдыр) турар уезинде князь Василия Голицынны эш тыртар турган. Ол уегннин чедиишкиннери: Польша биле "Кезээ монгеде тайбын керээзи", Крым татарларынче поход, Кыдат-биле керээ, Даштыкыга Россияннын хундуткели улгатканы - дээш.
Чоорту бичии Петр хаан озуп келгеш, Софьяны эрге-чагыргадан чайладыр тыртып каапкаш, хурээже шолупкен. Петрнын негелдези-биле Софья Святодухов хурээзинче чоруй барган. Соолзуредир Оон соонда стрелецтер тура халыышкынында 1698 чылда Софьяны катап хаанадыыр кузел стрелецтерге турган, ынчалза-даа тура халыышкынны Петр базып каан. А Софьяны хелин саглче шилчиткеш, чаа ат тывыыскан Сусанна. 1704 чылда июль 3 (14)-те чок болур мурнунда дээди сагыл (схима) четтирип алган. Сагыл уезинде катап бодуннун Софья дээр адын хулээп алган. Новодевичье хурээзиннин Моленский соборунда ажааган.

Хууда чурталгазы. эдер

10 харлыында Симеон Полоцкий, хааннын шулукчузу, ооредип турган. Ынчангаш Софья эртем-билии шыырак турган.
Сильвестр (Медведев) уругнун чеди угаан-сарыылын санап коргузуп утар: мерген угааныы, чурумнуу, шынчызы, харам эвези, чанган эвези, чудулгелии, дылга шыырак эртем-билиглии. Софья Алексеевна латин дылды билир, поляк дылга хостуг чугаалажыыр. Элээн улуг ном шыгжамырлыг турган. Чамдык шыгжап чораан номнары ам-даа Новодевичье хурээзинде бар. 19-20 харлыында-ла Симеон Полоцкийнин «Венец веры» - деп трактадын номчаан турган. Бодунун даарааны олбук, бижээни Евангелия - дээш, амга чыдар артып калган чуулдери бар. Ол уеннин кижилери Софьяннын чудулгелиин айтып турарлар. Англи шинчилекчи Линдсли Хьюзтун бижип турары-биле алырга, Софьянын чурталгазы колдуу моргулдерден тургустунган турган. Оон удуур орээли безин иконалар, билбия чуруктары каастаан турган. Софьяннын чагырган уезинде 1685 чылда 12 чарлык-статьяны хулээп алган турган. Ында Софья староверлерге удурланганын илереткен. Ол ынчан 1000-1000 старовердери ойладыышкынга таваржып турган. Софья Василий Голицынга ынак турган - деп медээ бар, ынчалза-даа ол медээ меге бооп база болу, чуге дээрге Голицын ог-булелиг, ажы-толдуг турган. А ол уеде ог-булелиг кижи будалчак чурталга чртаары болдунмас турган. Софья Алексеевнаннын даштыкы хевири чараш эвес, ынчалза-даа угаанныг, аажы-чаны чаагай - деп, француз дипломат Фуа Де ла Нёвилль сактыышкынарын аттырган.. метр 1 хаанаан соонда Софьяннын овур-хевирин багай кылдыр коргузуп турза-даа, чоорту, чылдар эртсе-эртсе, Софьяннын эки овур-хевири, кылган херектери катап коступ унуп келген.
Екатерина II хаан мынча деп бижип турган: «Софьяга ёзулуг могейиишкин чок болган. Шынын алыр болза ол база бир хаанап шдаар кижилернин бирээзи турган». Карамзин Софьяны Россияннын дээди кижилериннин бирээзи кылдыр санаар чораан.