Сүбедей: Эде көрүлделер аразында ылгал

[[File:Subudei.jpg|200x300px|thumb|СүбэдэйСүбедей; XVI дугаар векте, кыдатка чураан чурук.]]

'''СүбэдэйСүбедей''' (1176 – 1248 чылдар.) — моолдуң алдарлыг маадыры, Чиңгис-хаанның дайынчы өңнүү, ноян кижи. XIII-кү чүс чылдың бир дугаар чартыында моол күрүнениң бир кезек шериин баштап чораан.

Моолдар ону «Сүбээдэй» дээр, тывалар «Сүбедей» дээр. «Юань төрениң чажыт төөгүзүнде» ооң адын «Су-бу-тай» кылдыр бижээн. Орус төөгү бижиктеринде (летопись) ооң адын «Себедяй-богадур» кылдыр бижип каан-дыр<ref>Орус чечен чогаалдарда ооң адын аңгы-аңгы кылдыр бижип каан боор-дур. Чижээ, Василий Янның чогаалдарында ол маадырның адын «Субудай-багатур» кылдыр бижип каан боор-дур.</ref>.

Урянхайлар аймаандан, Чжарчиудай деп дарганның оглу. Шаанда Онан хемниң эриинге урянхай деп аймактың улузу чурттап чораан. Ол аймактың улузу моол дылдыг улус чораан. СүбэдэйСүбедей, Джэлмэ деп акызының үлегери-биле Тэмүчинниң (Чиңгис-хаан) шериинге катчып алган. XIII-кү чүс чылдарның эгезинде моол шериглерниң дайынчы халдаашкыннарынга киришкен – ооң иштинде Цзинь аттыг кыдат күрүнени, меркиттерни, Хорезм-шахтың күрүнезин чаалап алырынга киришкен.

Чиңгис-хаанның база бир маадырлыг дайынчызы болур [[ДжэбэДжебе|ДжэбэДжебе]]-биле кады, хамык шериин чыггаш ыраккы барыын чүкче чаалажып чораан. СүбэдейСүбедей биле ДжэбэниңДжебениң шерии хары черге грузиннер-биле чаалашкан. 1223 чылда Калка хемниң унунга, каттышкан орус биле кыпчак шериглер-биле чаалашкан, аңаа Сүдэдей бодунуң дайзыннарын чаза ойтур шаапкан.

Чиңгис-хааныңхаанның уйнуу БатыйБату, 1236-1242 чылдар үезинде Европаның барыын болгаш төп черлеринче халдаашкын кылган. Ынчан хамык шериглерни СүбэдэйСүбедей боду баштап чораан.