Сүбедей
Сүбедей (1176 – 1248 чч) — моолдуң алдарлыг маадыры, Чиңгис-хаанның дайынчы өңнүү, ноян кижи. XIII-кү чүс чылдың бир дугаар чартыында моол күрүнениң бир кезек шериин баштап чораан.
Ат-сывы
эдерМоолдар ону «Сүбээдэй» дээр, тывалар «Сүбедей» дээр. «Юань төрениң чажыт төөгүзүнде» ооң адын «Су-бу-тай» кылдыр бижээн. Орус төөгү бижиктеринде (летопись) ооң адын «Себедяй-богадур» кылдыр бижип каан-дыр[1].
Төөгүзү
эдерУрянхайлар аймаандан, Чжарчиудай деп дарганның оглу. Шаанда Онан хемниң эриинге урянхай деп аймактың улузу чурттап чораан. Ол аймактың улузу моол дылдыг улус чораан. Сүбедей, Джэлмэ деп акызының үлегери-биле Тэмүчинниң (Чиңгис-хаан) шериинге катчып алган. XIII-кү чүс чылдарның эгезинде моол шериглерниң дайынчы халдаашкыннарынга киришкен – ооң иштинде Цзинь аттыг кыдат күрүнени, меркиттерни, Хорезм-шахтың күрүнезин чаалап алырынга киришкен.
Чиңгис-хаанның база бир маадырлыг дайынчызы болур Джебе-биле кады, хамык шериин чыггаш ыраккы барыын чүкче чаалажып чораан. Сүбедей биле Джебениң шерии хары черге грузиннер-биле чаалашкан. 1223 чылда Калка хемниң унунга, каттышкан орус биле кыпчак шериглер-биле чаалашкан, аңаа Сүдэдей бодунуң дайзыннарын чаза ойтур шаапкан.
Чиңгис-хаанның оглунуң оглу Бату, 1236-1242 чылдар үезинде Европаның барыын болгаш төп черлеринче халдаашкын кылган. Ынчан хамык шериглерни Сүбедей боду баштап чораан.
Тайылбыр кезек
эдер- ↑ Орус чечен чогаалдарда ооң адын аңгы-аңгы кылдыр бижип каан боор-дур. Чижээ, Василий Янның чогаалдарында ол маадырның адын «Субудай-багатур» кылдыр бижип каан.