Согун: Эде көрүлделер аразында ылгал
Контент балаттынган Контент неметтинген
бЭдилгениң тайылбыры чок |
|||
Одуруг 28:
</blockquote>
==== Хоош согун азы сырыглык ок ====
Сыгырар ок-тур. Ындыг согун ужарга сыылаан-мылаан дааш дыңналып кээр.<br />
Хожуула аълдынга тускай молдурук кедирип каан турар. Шаанда Тожулар ындыг октарны «хоош согун» азы «сырыглык ок» деп адаар чораан.
«Сыры» азы «сырыглык» деп сөстер-биле [[Тожу тывалары|Тожу улузу]] [[Сыын|сыынны]] адаар чораан. Чижээ: чудай сырыглык — ийи харлыг сыын, чиңге сырыглык — үш харлыг сыын<ref>Чадамба З. Б. Тоджинский диалект тувинского языка. Кызыл, Тувкнигоиздат, 1974. Арын 65.</ref>. «Сырыглык ок» дээрге «сыгырар молдуруу сыын мыйызындан кылган согун» дээн уткалыг сөс-түр. Хоош согуннуң молдуруун мыйыстан азы сөөктен кылыр. Боп-борбак чүве, шөйбек болза узуну 5 см-ден ашпас, доора дургаар 2-3 см. хире болур, кыдыгларында үттерлиг. Согун ужарга, ооң үттеринден агаар киргеш үнерге, сыгырган азы сыылаан үн дыңналыр. Хоош согунга каң ок кедирери албан эвес.
* ''Дииң''. Бедик дыттың бажынче дииң үне халый бээр болза, дииңниң кырындан сыгырар окту салып бадырыптар. Сыылаан, сыгырып ушкан согундан дииң сылданы бээр. Бедиктиң бедиинге турган аң
* ''Суг куштары''. Ужуп үнген куштарның кырындан хоош согунну салыптар болза, олары черже чавызай бээр. Ол-ла дораан, аваангыр кижи адар огун тырткаш салыптар. Сырыглык октуң даажы хартыганың кыпсынчыг алгызынга дөмей боорга куштар ол октуң даажындан коргар хевирлиг. Турган, буур азы сыынның талазынче хоош согунну салыптар болза, оозу сылданы бергеш, биче када шимчевейн туруптар. Ынча-на кашпагай кижи каң хожуулазы-биле аңын адып дүжүрер. === Ок, сыйда, хожуула ===
Одуруг 51 ⟶ 53:
Мында болза, «каң хожуула огун» деп сөс каттыжыышкынында «каң» деп сөс дээрге дарган кижиниң кадыра соктаан демири-дир; «хожуула» дээрге согуннуң молдуруу-дур; «огун» деп сөс дээрге «согунун» диген сөс-түр.
* '''Согун'''. Ак талдан азы хаялыг черниң казылганындан чаның согунун кылыр. Согун ыяжы хөнү болгаш чарт болур. Аргалыг болза, өзек чок азы чиңге өзектиг ыяштан согун кылыр. Тааржыр дорт чиңге будук таваржып кээр болза хадың биле дыттан база кезип аап болур. Кескен өл ыяш унун баштай албан эки кургадыр херек. Согуннуң узуну төш чартыы черле четпес боор. Адыгжы кижиниң хере туткан холунуң узуну хире болур боор. Согун албан-на, ол хире сантиметр болур ужурлуг деп болбас, чүге-дизе согунну-даа, чаны-даа адыгжы кижиниң холунга эптештир кылыр болза эки. Чогум, эң узун
* '''Чүг'''<ref>Эрги үеде, Тожу улузунуң чугаазы тускай диалект турган. Шаанда Тожулар чүгнү согуннуң «шүг» деп адаар турган.</ref>. Согун ыракшыл болзун дээш эзир чүү-биле чүглеп алыр<ref>Эзир кайгамчык куш, ховар амытан, ооң чүү херек-даа болза, ону өлүрүп болбас. Бир эвес, уязы чалым хаяда турган болза хая эдээнге баргаш куштарның дүшкен чүглерин чыып алза эки-ле. Куштуң уязынче чоокшулавас, чүглүг амытанны дүвүредип болбас.</ref>. Дас, кара куш, хартыга, үгү чүү-биле база чүглээр. Чүгнү куштуң чакпазындан алза эки. Чүгнү кичээңгейлиг дал ортузундан узун дургаар чара кескеш, чыпшырар. Чүгнү доп дорт эвес, арай-арай ийленчек кылдыр чышпырза эки. Согун чүүн мезил кежинден кылган хырба-биле хырбалаарга, быжыг болгаш шыкка алыспас. Согуннуң кес турар черинден арай өрү чүгнү ийи талазындан чыпшырар, чок болза, хажыызында үш таладан-даа чыпшырып каар. Чүглүг согунну салыптар болза ырадыр, дорт ужуп чуруй баар. Ая согунунга чүг турбас.
Одуруг 65 ⟶ 67:
Амгы үеде спорт согуннарын алюминий, карбон, азы карбон-алюминий холумактыг материалдан кылыр. Согун боду чиңге узун хос хоолай-дыр.
Согун молдуруун демирден кылыр. Ол боонуң огу ышкаш көстүр. Молдурукту термоклей-биле чаапкаш согуннуң хоолайынче кедириптер, оон
Эриил ышкаш молдуруктар база турар. Ындыг молдурук ийи кезектиг, бир кезээ дээрге согуннуң ужунче чыпшырып
Согун чүү резин, азы пластик плёнкадан бүткен болур. Согуннуң соңгу ужунга ийи азы үш чүгнү хырбалап чыпшырып каар. Чүгнү хол быле чыпшырбас, согун чүүн чыпшырар тускай станок турар.
Одуруг 80 ⟶ 82:
|-
| Согуннуң кезин киришке салып алгаш, киришти холунуң үш салаазы-биле тыртар. Улуг эргек биле биче-салаа хостуг болур. Бо арга-биле адыгжы кижи согунну айтыр салааның, ортаа салааның ужу-биле тудуп алыр. Бо дээрге эрги шагдан бээр Европа улузунуң согун тудар чуруму-дур. Амгы үеде ча адар спорта шак-ла ындыг, кириш тыртар чурум сагып турар.
| Согуннуң кезин киришке салып алгаш, согунну айтыр салаазы, улуг салаазы-биле так туткаш, кириши тыртар. Ча-согун кандыг-даа боор, бир эвес кириш тыртары берге боор болза холдуң салааларын чудуруктай тудуп
| Киришке согуннуң кезин ылдыртып алгаш, киришти улуг эргээ-биле тыртар. Согун улуг эргек-биле айтыр салаа араынга эптиг чыдар. Үргүлчү ча-согун тудуп ойнаар кижи холун камнап эргек хавын кедип, шарып алза эки.
|}
Ол, кириш тыртар үш арганы сайгарып көөр болза, улуг эргек-биле тыртар янзызы «эптиг аргадан» укталып тывылган хевирлиг. Чүге-дизе кадыг дошкун чаның кирижин тырпышаан, согунну
== Э. Р. Тенишевтиң сөстүү ==
| |||