Согун

Согун, азы ок.

Адарынга хереглээр чепсек. Ча, ая, арбалет дээнзиг чепсектер-биле албан кады чоруур. Арбалет согуну ча биле ая согунунга таарышпас. Аялаар кижи база, ая согунун черле аңгы кылып алыр болза эки.

Сөс тургузуу

Бо арында айтып турар чамдык сөстерге тайылбыр херек. Тыва дыл онзагай чаңныг дыл-дыр. Ийи ажык үн аразынга туруп турган чаңгыс ажык эвес үн чиде берип болур.

• «Чүг» деп сөс хамаарылга категориязынга тургаш, (чүзү?) «чүү» деп сөс кылдыр өскерили бээр. Чогум «чүгү» деп адап болур, ынчалза-даа ынчаар адаар улус ховар-ла. Колдуунда улус «чүү» деп сөс чугаалаар боор чүве. Чижээ: «согуннуң чүү».

Шын бижиириниң дүрүмү ёзугаар, ол сөстерге өк-биле адаан үннүң шынарын айтыр «кадыг демдек» (ъ) деп үжүк биживес.

• «Кес», «кези», «ок» деп сөстерни адаарда [кеъ:с], [кеъзи], [оъ:к] дээр. Мында [еъ] дээрге өк-биле адаан ажык үн-дүр, [еъ:] биле [оъ:] дээрге өк-биле узадыр адаан ажык үннер-дир.

Согуннуң кезектери

Молдурук

Тыва дылда «молдурук» дээрге хөй уткалыг сөс-түр. Ылаңгыяа, ча-согунга хамаарыштыр ол сөстүң ийи утказы илеретинип кээр.

1. Согуннуң бажынга кедирер чүве. Ол кабак-даа болур, чиңге-даа болур, чидиг-даа болур, борбаксымаар мугур баштыг-даа болур. Ок бажын сөөктен азы демирден кылыр. Молдурукту буур, сыын, иви мыйызындан база кылыр. Молдурукту кедирерде ооң чиңгежек ужун ыяштың өзээнче таптыг киир идиптер, молдурукту таптыг кедирбес болза ыяш сывы чарлы берип болур. Уштуна бербезин дээн ону хырбалаар, азы чок болза хендир ышкаш чиңге кургаг сиирлер-биле так кылдыр шарып каар.
2. Хожууланың алдыы ужунга тускай, онза молдурук турар. Ындыг молдуруктуг согунну шаанда Тожуга «хоош согун», «сырыглык ок», азы «сыры» дээр турган..

Ча-биле маргылдаа чорударда,

"баг адар согуннуң бажынга бистиг сыйда ок кадавас, анаа те мыйызының хаваандан кезип тургаш кылган, азы каът-каът хөмден кылган молдурук-биле баштап алыр".

Иргит Самбуу.

Аңчы кижиниң согуннары кандыг-даа болур. Шиш согун дииңни өттүр шаппазын дээш, согунуң бажынга бичежек борбак хөм кескилерни борбайтыр тырый суп каар. Мугур, калбак, борбак молдуруктуг согун-биле кежи үнелиг бичии амытанарже аңнаар. Ындыг согун бичии аңнынң бажынга деггеш, ону моорадыр шаап каар. Үнелиг амытанның кежи үрелбес, өлүкке үт артпас. Демир октуг согунну улуг аңче шишпээш салып үндүрүптер турган. Куштарже ийи бистиг согун салып бадырар, кундусче адар согуннуң молдуруу тевенелиг болур.

Койгун, дииң болгаш баг адар согуннуң молдуруу боп-борбак болур. Молдурукту сыын мыйызындан сиилбип кылыр. Борбак молдурук аңнынң кежин үревес. Аң адарда азы бөрү адарда хереглээр согуннуң молдуруу шиш баштыг болгаш кончуг айыылдыг. Аңга дегген согун кадалы бээр кылдыр кылган окту мыйыстың бажындан азы демирден колдуг кылыр.

Моңгуш Кенин-Лопсаң.

Хоош согун азы сырыглык ок

Сыгырар ок-тур. Ындыг согун ужарга сыылаан-мылаан дааш дыңналып кээр.
Хожуула аълдынга тускай молдурук кедирип каан турар. Шаанда Тожулар ындыг октарны «хоош согун» азы «сырыглык ок» деп адаар чораан.

«Сыры» азы «сырыглык» деп сөстер-биле Тожу улузу сыынны адаар чораан. Чижээ: чудай сырыглык — ийи харлыг сыын, чиңге сырыглык — үш харлыг сыын. «Сырыглык ок» дээрге «сыгырар молдуруу сыын мыйызындан кылган согун» дээн уткалыг сөс-түр. Хоош согуннуң молдуруун мыйыстан азы сөөктен кылыр. Боп-борбак чүве, шөйбек болза узуну 5 см-ден ашпас, доора дургаар 2-3 см. хире болур, кыдыгларында үттерлиг. Согун ужарга, ооң үттеринден агаар киргеш үнерге, сыгырган азы сыылаан үн дыңналыр. Хоош согунга каң ок кедирери албан эвес.

• Дииң. Бедик дыттың бажынче дииң үне халый бээр болза, дииңниң кырындан сыгырар окту салып бадырыптар. Сыылаан, сыгырып ушкан согундан дииң сылданы бээр. Бедиктиң бедиинге турган аң чавызап бадып келир.
  
• Суг куштары. Ужуп үнген куштарның кырындан хоош согунну салыптар болза, олары черже чавызай бээр. Ол-ла дораан, аваангыр кижи адар огун тырткаш салыптар. Сырыглык октуң даажы хартыганың кыпсынчыг алгызынга дөмей боорга куштар ол октуң даажындан коргар хевирлиг. Турган, буур азы сыынның талазынче хоош согунну салыптар болза, оозу сылданы бергеш, биче када шимчевейн туруптар. Ынча-на кашпагай кижи каң хожуулазы-биле аңын адып дүжүрер.

Ок, сыйда, хожуула

«Ок», «сыйда», «хожуула» деп сөстер ийи уткалыг. Бо сөстер-биле согуннуң молдуруун-даа айтыр, молдуруктуг, чүглеп каан бүдүн согунну-даа айтпышаан чугаалаар. Ол дээрге шаандагы сөстер-дир. Тоолдарны номчуп көөр болзуңарза «хожуула» биле «сыйда» деп сөстер-биле тоолчу кижи бирде согунну айтпышаан ыдып турар, бир чамдыкта согуннуң молдуруун-даа айтпышаан ыдып турар. Чижээлээрге, «согун огу» диген болза ол дээрге согуннуң молдуруу-дур. «Ок» дээрге эрте-бурунгу түрк сөс-түр, ол сөс «согун» кылдыр очулдуртунар. Шаанда Төп Азияга түрк дылдыг улус чурттап чораан. Ол, шаандагы улустуң чамдык сөстери тыва чугааже сиңе берген.

“Үш аданың дужундан тура улуга кара хожуулазын ажыр артып ап-даа турган иргин”.

Мында, «кара хожуула» дээрге каң октуг, чүглүг бүдүн согун-дур.

Арга болган аргай-хоргай саадаан,
Карыш бистиг каң хожуула огун азынгаш
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Аъдынга кылаштап чедип келгеш,
Аъттаныр деп барып-тыр.

Мында болза, «каң хожуула огун» деп сөс каттыжыышкынында «каң» деп сөс дээрге дарган кижиниң кадыра соктаан демири-дир; «хожуула» дээрге согуннуң молдуруу-дур; «огун» деп сөс дээрге «согунун» диген сөс-түр.

• Согун. Ак талдан азы хаялыг черниң казылганындан чаның согунун кылыр. Согун ыяжы хөнү болгаш чарт болур. Аргалыг болза, өзек чок азы чиңге өзектиг ыяштан согун кылыр. Тааржыр дорт чиңге будук таваржып кээр болза хадың биле дыттан база кезип аап болур. Кескен өл ыяш унун баштай албан эки кургадыр херек. Согуннуң узуну төш чартыы черле четпес боор. Адыгжы кижиниң хере туткан холунуң узуну хире болур боор. Согун албан-на, ол хире сантиметр болур ужурлуг деп болбас, чүге-дизе согунну-даа, чаны-даа адыгжы кижиниң холунга эптештир кылыр болза эки. Чогум, эң узун согуннуң дурту 1 метр суг чеде берип болур.

• Чүг. Согун ыракшыл болзун дээш эзир чүү-биле чүглеп алыр. Дас, кара куш, хартыга, үгү чүү-биле база чүглээр. Чүгнү куштуң чакпазындан алза эки. Чүгнү кичээңгейлиг дал ортузундан узун дургаар чара кескеш, чыпшырар. Чүгнү доп дорт эвес, арай-арай ийленчек кылдыр чышпырза эки. Согун чүүн мезил кежинден кылган хырба-биле хырбалаарга, быжыг болгаш шыкка алыспас. Согуннуң кес турар черинден арай өрү чүгнү ийи талазындан чыпшырар, чок болза, хажыызында үш таладан-даа чыпшырып каар. Чүглүг согунну салыптар болза ырадыр, дорт ужуп чуруй баар. Ая согунунга чүг турбас.

• Кес. Согуннуң ужун киришке салып алза ол ужу-кыдыынче тая берип болур. Согун тайбазын дээш, согуннуң адаккы ужунга кес тыртып каар. Согун кезин таптыг кылза эки, бир эвес кам чокка бижек-биле анаа-ла кертиктей кезип каар болза, арай сөөлзүредир, кес турган черинден согун ыяжы узун дургаар оорлуп чаштай берип болур. Кестиң кыдыын долгандыр хола-хараган азы мыйгак-хараган картын хырбалап быжыглаар.

• Ок хавы, хоюндурук, саадак. Чаның согуннарын хапка суп алыр. Ол хапты ок хавы дээр, азы чок болза хоюндурук дээр. Ону хөмден азы хадың картындан кылыр.

Шаанда Тывага аңчы кижи бүрүзү согунун боду кылып алыр турган. Албан-на, мергежилдиг, хамык улуска чүгле согун-на кылыр бээр улус турбаан.

Спорт согуннары

Спортка ажыглаа согун кезектрин бүдүрүлге черинге кылыр.
Амгы үеде спорт согуннарын алюминий, карбон, азы карбон-алюминий холумактыг материалдан кылыр. Согун боду чиңге узун хос хоолай-дыр.

Согун молдуруун демирден кылыр. Ол боонуң огу ышкаш көстүр. Молдурукту термоклей-биле чаапкаш согуннуң хоолайынче кедириптер, оон ону изиг отка тудуптар. Изий берген, чаап каан хырба эсти бээр, шак ынчаар согун биле молдурук так кылдыр тутчу бээр. Анаа-ла чыткан уш-башак молдурукту согунга кедирип болбас, согун бүрүзүнүң молдуруу тускай болур.
Эриил ышкаш молдуруктар база турар. Ындыг молдурук ийи кезектиг, бир кезээ дээрге согуннуң ужунче чыпшырып каан ишти араалыг хоолай-дыр, ийи дугаар кезээ дээрге адаккы бир ужу ээриилдиг ок-тур. Ындыг согуннуң молдуруун солуп аап болур. Бир молдурукту ушта ээргеш, өске моолдурукту киир ээрип каар. Эптиг-дир.

Согун чүү резин, азы пластик плёнкадан бүткен болур. Согуннуң соңгу ужунга ийи азы үш чүгнү хырбалап чыпшырып каар. Чүгнү хол быле чыпшырбас, согун чүүн чыпшырар тускай станок турар.

Согунну тудары

Кириш тыртарының үш аргазы бар. Мында бижээн аргалар аттары болза тускайланган термин сөстери эвес-тир. Номчукчу кириш тыртарының янзыларын белен ылгапсын дээш ону ынчалган. Чижээ, англи дылда Европа улузунуң кириш тыртар янзызын «Mediterranean Draw» ону ам „Ортаа далай чуртакчыларының кириш тыртар янзызы“ деп очулдуруп болур. Азы, японнар Азия чоннарынга хамааржыр-даа болза, чаларының кирижин “эптиг арга-биле” тыртар-дыр олар.

Европаның улузу (Fig.1)	Эптиг арга (Fig.2)	Азия чоннары (Fig.3)
Согуннуң кезин киришке салып алгаш, киришти холунуң үш салаазы-биле тыртар. Улуг эргек биле биче-салаа хостуг болур. Бо арга-биле адыгжы кижи согунну айтыр салааның, ортаа салааның ужу-биле тудуп алыр. Бо дээрге эрги шагдан бээр Европа улузунуң согун тудар чуруму-дур. Амгы үеде ча адар спорта шак-ла ындыг, кириш тыртар чурум сагып турар.	Согуннуң кезин киришке салып алгаш, согунну айтыр салаазы, улуг салаазы-биле так туткаш, кириши тыртар. Ча-согун кандыг-даа боор, бир эвес кириш тыртары берге боор болза холдуң салааларын чудуруктай тудуп алза эптиг боор.	Киришке согуннуң кезин ылдыртып алгаш, киришти улуг эргээ-биле тыртар. Согун улуг эргек-биле айтыр салаа араынга эптиг чыдар. Үргүлчү ча-согун тудуп ойнаар кижи холун камнап эргек хавын кедип, шарып алза эки.

Ол, кириш тыртар үш арганы сайгарып көөр болза, улуг эргек-биле тыртар янзызы «эптиг аргадан» укталып тывылган хевирлиг. Чүге-дизе кадыг дошкун чаның кирижин тырпышаан, согунну ийи салаазы-биле тудуп алгаш турза, согун тая берип, кижи-даа холу салдына берип болур. Адыгжы чаңгыс улуг дагыр эргээ-биле киришти илбектеп алгаш, чудуруктанып алгаш тыртар болза, ол арга черле эптиг боор ужурлуг. Мооң ужурунда япон адыгжылар «эптиг арга» ажыглавышаан, хол-хаптарын кедип алгаш адып турар боор оң.

Э. Р. Тенишевтиң сөстүү

Э. Р. Тенишев дээр эртемден бодунуң Тыва-орус словарын чыып тура «сыйда» биле «хожуула» деп сөстерге онза тайылбыр киирген. Сыйданы ол, шиш молдурук деп айыткан. Хожууланы, тускай кадырып каан каң молдурук деп айыткан. Чижээ: «каң хожуула ок». Арай-ла, тыва тоолдарда “сыйда октуң бажы албан мындыг, хожууланың бажы албан ындыг боор чүве-дир” деп чүве биживээн. Ол ийи сөс чаңгыс чүве айыткан диалект сөстер хевирлиг.

Солун чүүл

• Ийи-үш муң чыл бурунгаар, согуннуң молдуруун дарганнар хүлерден кудуп аап турган. Эрте-бурунгу үеде демирден соктап кылган эт-херексел кончуг ховар турган.
• Шаандагы үеде Сибирниң болгаш Төп Азияның аңчылары сыгыртыр октарны чүгле аңнаарынга хереглээш кылып турган. Ындыг согуннарны 2 муң чыл бурунгаар чурттап чораан кыдаттар база билир турган. Кыдат чоннуң шаандагы төөгүзүнде, Улуг Ханадан соңгу чүкче бир-ле Хунну деп аймактың улузу чурттап чораан-дыр деп бижээн. Ол аймактың Маодунь деп хаанын сыгыртыр ок кылып алыр кижи деп бижип турган. Хуннулар соонда, Төп Азияга түрк аймааның тергиидели доктаарга, эрги шагның маадырлары, бо-ла хевээр, сыгыртыр октарны саадактарынга суп алган чоруп турган-дыр. Шаандагы чевеглерден казып тыпкан шупту согуннарны четчелеп көөрге, оларның үш кезии сыгыртыр октар турган-дыр, ындыг солун чүвени археологтар шагда-ла эскерген. Бир-ле бистиг чүве уткуштур сыгырып ужуп кээрге кижи сеткилинге анчыг болбайн канчаар. Шаандагы шагның маадырлары ону кончуг эки билир турган.

Үндезини

1. Иргит Самбу. Баг адары. // Тыва оюннар. Эдилгелиг, немелделиг ийиги үндүрүлгези. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1992. 25-30 дугаарлыг арыннар.
2. Моңгуш Кенин-Лопсаң. Ча, согун. // Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. Ном үндүрер чер: "Тройка". Москва — 1999. 146-147 дугаарлыг арыннар.
3. Е. Д. Прокофьева. Охота. // Процесс национальной консолидации тувинцев. (Серия "Кунсткамера — Архив". Т.IV). — СПб.:"Наука" — 2011. С. 185-192. ISBN 978-5-02-0382-80-0
4. Тыва-орус словарь: 22 000 хире сөстуг / под ред. Э.Р. Тенишева. - М. : Советская энциклопедия, 1968. - 646 с.
5. Вайнштейн С. И. Историческая этнография тувинцев. Проблемы кочевого хозяйства. — М.: Издательство «Наука». Глав. ред. вост. лит., 1972. — 314 с.
6. Пособие для начинающих лучников. ("Стрельба из лука в России" деп сайт). Archived 2016-11-19 at the Wayback Machine