Тоньукук: Эде көрүлделер аразында ылгал

Контент балаттынган Контент неметтинген
Көпек (чугаа | үлүг)
бЭдилгениң тайылбыры чок
Көпек (чугаа | үлүг)
Одуруг 50:
|}
 
Тоньукутуң бижии ёзугаар ооң адын [тон&#771;укук] кылдыр номчуур. Мында [н&#771;] болзадеп үн ортаа дылдың, думчук-биле адаан ажык эвес үннүн айтып турар<ref>TONJUQUQ и. собств. Советник тюркских каганов в Восточном каганате (БК Ха14). 574 дугаарлыг арын, tol-ton. // АН СССР ИЯ. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.</ref>.
Билге хаанның бижии ёзугаар ооң адын [тонйукук] кылдыр номчуур<ref>TOJ̃UQUQ и. собств. Советник тюркских каганов в Восточном каганате (Тон1). 572 дугаарлыг арын, toγ -tol. // АН СССР ИЯ. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.</ref>.
 
'«Тоньукук'» деп сөсте 'нь' деп ийи үжүк чаңгыс [н&#771;] деп үн айтып турар. Мында 'ь' деп үжүк чымчак демдектиң ажылын күүсетпейн турар. Тыва дылда думчук-биле адаан үннү кандыг-даа үжүк айытпайн турар. Ынчангаш 'н' биле 'ь' деп үжүктерийи үжүк ортаа дылдың, думчук-биле адаан чаңгыс ажык эвес үнүн айтып турар. Шак-ла ол үннү «Манчүрек» деп сөсте ’н’ деп үжүк база айтып турар.
 
Орус эртемденнер бодунуң номнарында Академиктиг латин биле кирилл алфавит ажыглап турар. Ооң аңгыда чаңгыс-ла [н&#771;] деп үннү саазынга айтырда аңгы-аңгы үжүктер ажыглап турар.
С. Е. Маловтуң "Памятники древнетюркской письменности" деп номунда ооң адын Toñuquq кылдыр бижээн<ref>Toñuquq, С. Е. Малов. 61 дугаарлыг арында. / Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. Изд-во АН СССР. Москва/Ленинград – 1951.</ref>.
И. В. Кормушин "Древние тюркские языки" деп номдаөөредилге номунда ооң адын Тон'уқуқ кылдыр бижээн<ref>Тон'уқуқ, 73 дугаарлыг арында. / Кормушин И. В. Древние тюркские языки. Уч. пос. для студентов вузов – Абакан. Изд-во ХакГУ им. Н. Ф. Катанова, 2004. – 336 с.</ref>.
В. Г. Кондратьев "Очерк грамматики дренетюркского языка" деп номда ону Тоњуқуқ кылдыр бижээн<ref>Тоњуқуқ, 61 дугаарлыг арында. / Кондратьев В. Г. Очерк грамматики дренетюркского языка. Изд-во Ленинградского университета – 1970 г.</ref>. База-ла В. Г. Кондратьев бодунуң "Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности" деп номунда [њ] деп үннү ийи үжүк ажыглап [нь] кылдыр бижип айыткан<ref>21 дугаар арында // В. Г. Кондратьев. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности VIII-XIX вв. Изд-во Ленинградского университета – 1970 г.</ref>.
 
ТДЛТЭШИ -ниң 1993 чылда үндүрген "[[Күлтегин, ном|Күлтегин. Буруңгу түрктерниң Енисей-Орхон бижииниң тураскаалдары]]" деп номунда, ооң адын "Тонукөк" кылдыр бижээн. Ол номнуң авторлары болгаш редакторлары Тоньукуктуң адын тыважыдыр "Тонукөк" кылдыр өжегээр адаан.
 
Тоньукук деп ат "Ton" биле "Jugug" деп ийи сөстен тургустунган. ''"Ton''" деп сөс-биле түрктер баштай төрээн уругну айтыр турган<ref>Тывалар база бир дугаар төлүн "дун уруг" дээр, оон ыңай "Тоң Аралчын хаан" деп тоолда хаан кижиниң адында "Тоң" деп сөс бары биске сонуурганчыг бооп турар.</ref>, ''"jogug''" дээрге "байлак, эртине" дээн уткалыг сөс-түр. Турцияның дыл шинчилекчизи Али Ульви Элёве ''Ton Jugug'' деп сөстү "Улуг ноян" азы "Дээди дүжүмет" кылдыр очулдуруп турар-дыр<ref>С.Г. Кляшторный Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии.// М.: «Наука», 1964. 30-31 арын.</ref>. Тыва дылче «Тоньукук» деп сөстү «Дун-Эртине» деп очулдуруп болур. Тыва тоолдарда болза Эр-Чаңгыс-Эртине-Мерген дээн хевирлиг аттар база нептереңгей<ref>Самдан З. Б. Тыва чогаалдың кокпалары-биле: Эртемlенниң демдеглелдери. — Кызыл: Республика типографиязы, 2005. — 160 ар.</ref>.
 
Кыдат дыл. Бичуринниң транскрипциязы ёзугаар көрүп көөр болза шаанда кыдаттар ону 'Туньюйгу' хевирлиг кылдыр адап турган боор.
 
== Ызыгууру ==