Тоньукук
Тоньукук – ийи дугаар түрк күрүнени үндезилеп тургускан кижи.
|
Тоньукук | |
|---|---|
| Төрүттүнген хүнү | 646 |
| Мөчээн хүнү | 724 |
Ат-сывы
эдер
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Кырында ийи көзенекте Орхон биле Латин үжүктерни чергелештир салып каан. Орхон бижикти оң таладан солагай талазынче номчуур.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||
Тоньукутуң бижии ёзугаар ооң адын [тон̃укук] кылдыр номчуур. Мында [н̃] деп үн ортаа дылдың, думчук-биле адаан ажык эвес үннүн айтып турар[2]. Билге хаанның бижии ёзугаар ооң адын [тонйукук] кылдыр номчуур[3].
«Тоньукук» деп сөсте 'нь' деп ийи үжүк чаңгыс [н̃] деп үн айтып турар. Мында 'ь' деп үжүк чымчак демдектиң ажылын күүсетпейн турар. Тыва дылда думчук-биле адаан үннү кандыг-даа үжүк айытпайн турар. Ынчангаш 'н' биле 'ь' деп ийи үжүк ортаа дылдың, думчук-биле адаан чаңгыс ажык эвес үнүн айтып турар. Шак-ла ол үннү «Манчүрек» деп сөсте ’н’ деп үжүк база айтып турар.
Орус эртемденнер бодунуң номнарында Академиктиг латин биле кирилл алфавит ажыглап турар. Ооң аңгыда чаңгыс-ла [н̃] деп үннү саазынга айтырда аңгы-аңгы үжүктер ажыглап турар. С. Е. Маловтуң "Памятники древнетюркской письменности" деп номунда ооң адын Toñuquq кылдыр бижээн[4]. И. В. Кормушин "Древние тюркские языки" деп өөредилге номунда ооң адын Тон'уқуқ кылдыр бижээн[5]. В. Г. Кондратьев "Очерк грамматики дренетюркского языка" деп номда ону Тоњуқуқ кылдыр бижээн[6]. База-ла В. Г. Кондратьев бодунуң "Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности" деп номунда [њ] деп үннү ийи үжүк ажыглап [нь] кылдыр бижип айыткан[7].
ТДЛТЭШИ -ниң 1993 чылда үндүрген "Күлтегин. Буруңгу түрктерниң Енисей-Орхон бижииниң тураскаалдары" деп номунда, ооң адын "Тонукөк" кылдыр бижээн. Ол номнуң авторлары болгаш редакторлары Тоньукуктуң адын тыважыдыр "Тонукөк" кылдыр өжегээр адаан.
Тоньукук деп ат "Ton" биле "Jugug" деп ийи сөстен тургустунган. "Ton" деп сөс-биле түрктер баштай төрээн уругну айтыр турган[8], "jogug" дээрге "байлак, эртине" дээн уткалыг сөс-түр. Турцияның дыл шинчилекчизи Али Ульви Элёве Ton Jugug деп сөстү "Улуг ноян" азы "Дээди дүжүмет" кылдыр очулдуруп турар-дыр[9]. Тыва дылче «Тоньукук» деп сөстү «Дун-Эртине» деп очулдуруп болур. Тыва тоолдарда болза Эр-Чаңгыс-Эртине-Мерген дээн хевирлиг аттар база нептереңгей[10].
Кыдат дыл. Бичуринниң транскрипциязы ёзугаар көрүп көөр болза шаанда кыдаттар ону 'Туньюйгу' хевирлиг кылдыр адап турган боор.
Ызыгууру
эдерАшидэ сөөктүң улузунга төрүттүнген. Ооң ада-өгбелери беглер турган. Түрктерниң күрүнезинде “Бойла баға тарқан” деп дужаалдыг турган. Ол болза хаан кижиниң оралакчызы турган.
Чуртталгазы
эдерТоньукук төрүттүнүп кээрде-ле түрк чон кыдат хаанның албатызы турган. Эртем билигни кыдатка чедип алган. Чамдык түрк беглерниң ажы-төлү Чанъянь хоорайга өөренип чурттап турган. Ол үеде ол хоорай кыдаттың бир төвү турган. Кыдаттар хааны ызыгуурлуг кижилерниң ажы-төлүн, ылаңгыя оолдарны бодунуң чанынга тудар турган. Ол кончуг кажар арга-дыр! Чүге-дизе бир эвес түрктерниң баштыңнары кыдаттарга удурланыр болза кыдат хаан оларның ажы-төлүн ат кылыр! Тоньукук төрүттүнмээнде-ле түрктерни кыдаттар Гоби ховунуң мурнуу чартыынче көжүрүп, чурттадып каан.
682 чылда Кутлуг үймээн үндүрерге ол аңаа коштунуп алган. Соонда Кутлуг, хаан апаарга Тоньукук ооң-биле кады ийи дугаар түрк күрүнени чаартып эгелээн. Харын-даа Тоньукук боду Кутлугну хаан ширтээнге олурткан чадавас. Ийи дугаар түрк күрүне шак ынчалдыр тыптып келген.
Баштай Кутлугнуң улузу Кара-Кум[11] ховуларынга чурттап турган. Кыдат кызыгаарының чанынга турарга айыылдыг боорга, Тоньукук хаан ордузун Каңгай дагларынче көжүрер деп бодап алган. Ол шагда түрктер Каңгай дагларында шыргай арганы 'Өтүкен' деп адаар турган. Гоби ховунуң соңгуу талазынга Баз хаан баштаан Токуз Огуз аймааның чону чурттап турган. Тоньукук олар-биле чаа кылыр ужурга таварышкан.
Түрк маадырларны дайынче Тоньукук боду эдертип, баштап чораан. Мөңге даштарны-даа номчуп көөрге, кыдат төөгүнү-даа номчуп көөрге ол кижи кажар болгаш мерген угаанныг кижи турган.
720 чыл. 70 харлыг Тонькуктуң сүмези:
эдерБилге хаан хамык улузун чыггаш, кыдат кызыгаарынче халдаар деп бодаан. Тоньукук мынча диген:
“Хоржок. Кудай Дээрниң оглу[12] дайынзырак, кыдат чону тодуг-догаа, хаанынга база аажок-тыр. Шеригни чыып алдывыс ынчалза-даа амдызында оларже халдап болбас, эптиг үени манаар болза эки ”.
Билге-хаан ордузун долгандыр хана тудуп алгаш, Бурган башкы биле Лао-Цзыга хүрээ тудар деп бодаан. Тоньукук мынча диген:
“түрк аймакта кижи санын кыдыттар-биле санап деңнээр болза, кыдат чоннуң чүс кезээнге безин четпес болур, ындыг биче чон кыдаттарга канчалдыр удурланып шыдаарыл? Түрктер одар, суг четчири-биле көжүп, аңнап амыдырап чоруур, чаңгыс черге база үр турбас. Дайын херээнге чаңчыккан бис, күштүгде халдаар бис, шаавыс төнерге чаштынып дезер бис. Тан төрезиниң шериглери эңдерик, ооң хамык көвей шериглерин каяа ажыглап болурул. Олар хоорай иштинде чурттап олурар. Бир эвес дайын-чаа үезинде кым дүжүп бээрил, ол кижиниң хамык улузун тудуп, хүлүп алыры белен апаар. Бурган башкының азы Лао-Цзының өөредиин дыңнап орза кижи сеткили чымчай бээр, ындыг улус кадыг дошкун чаа үезинде маадырлыг шынарын чидирер.”
Билге-хаан ооң чугаазынга чөпсүнгеш, тайбың дилеп кыдаттарже айгуучузун[13] чортупкан.
Кыдат хаан түрктерниң кажарлап турарын бүдүү билгеш, үр-даа болбаанда түрктерни чок кылып узуткаар деп бодаан. Кыдаттар боттарынга дуза кылдыр Кидань, Татаби биле Басмыл аймактың баштыңнарын кый деп алган. Кидань, Татаби биле Басмыл аймактың маадырлары түрк хаанның ордузунче халдааш Билге хаанны бодун тудуп алыр ужурлуг турган. Билге хаан аажок корткан. Бо таварылгада Тонькуктуң мынча диген:
“Басмыл аймаа «Беш балык»[14] чанында, олар арткан ийи аймактан ырыкта турар, дайзыннар үезинде коштунчуп шыдавас. Ван Цзунь, Чжан Гя-чжен-биле чошкуп алган; оларның чаңы дедир, бээр кээр оларның шаа бар бе? Чижелээрге олар келген дижик. Олар келбээнде бис 3 хүн иштинде соңгу талаже дораан көже бээр бис. Оларның чиир тараазы төне бээрге, олар боттары чана бээрлер. Басмыл дээрге сиилең болгаш кажар чон-дур, эң баштай оларны базар болза эки.
Басмылдар шерии түрктерниң ордузунга чоошкулап келген. Олар көөрге Ван Цзунь чанчын шериглери-биле келбээн болган. Ынчангаш олар дедир чаныпкан. Түрктер доп-дораан бысмылдың маадырлары-биле тутчур дээрге Тоньукук улузу-биле чөпшерешпээн:
“Ырак черден келген маадырлар амы-тынын камнавайн өлүр тутчур. Олар халдаар болза казыргы-биле дөмей болур; ооң орнунга оларны үдей каап соондан билдиртпейн чоруп олургаш, соонда бир эптиг үе келирге халдаза эки боор-дур”.
“Беш балык” хоорай 300 ли ыракта турган, түрктер шериин үзүп алгаш тар оруктап хап чорупкан. Хамыктың мурнунда Беш балык чанынга бир түрк шериг келген. Ол олчаан хоорай иштинче түрктер дыка дүрген шургуп кирген. Түрктерниң өске шерии басмылдарның соондан ызырты чоруп олурган. Бысмылдарның чанып орган шерии Беш балык чанынга чедер-четпээн турунда түрктер оларже удур халдап кирген. Тулчуушкун үезинде басмыл чоннуң маадырлары хоорай иштинче далажырын оралдашкан. Ол үеде хамык дескен маадырларны түрктерниң өске шерии хоорай иштинге манап олурган. Ынчалдыр түрктер басмыл аймактың улузун базып тиилээн.
Тоньукук узун назын назылаан, 720 хире чылдарда мөңге уйгузун удуп чыдып алган.
Тоньукуктуң бижии
эдерТоньукук бижиин 710 чылдар үезинде тургузуп салган.
Тайылбыр кезек
эдер- ↑ 1,0 1,1 Бүгү делегейниң Үнер Алфавиди
- ↑ TONJUQUQ и. собств. Советник тюркских каганов в Восточном каганате (БК Ха14). 574 дугаарлыг арын, tol-ton. // АН СССР ИЯ. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.
- ↑ TOJ̃UQUQ и. собств. Советник тюркских каганов в Восточном каганате (Тон1). 572 дугаарлыг арын, toγ -tol. // АН СССР ИЯ. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.
- ↑ Toñuquq, С. Е. Малов. 61 дугаарлыг арында. / Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. Изд-во АН СССР. Москва/Ленинград – 1951.
- ↑ Тон'уқуқ, 73 дугаарлыг арында. / Кормушин И. В. Древние тюркские языки. Уч. пос. для студентов вузов – Абакан. Изд-во ХакГУ им. Н. Ф. Катанова, 2004. – 336 с.
- ↑ Тоњуқуқ, 61 дугаарлыг арында. / Кондратьев В. Г. Очерк грамматики дренетюркского языка. Изд-во Ленинградского университета – 1970 г.
- ↑ 21 дугаар арында // В. Г. Кондратьев. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности VIII-XIX вв. Изд-во Ленинградского университета – 1970 г.
- ↑ Тывалар база бир дугаар төлүн "дун уруг" дээр, оон ыңай "Тоң Аралчын хаан" деп тоолда хаан кижиниң адында "Тоң" деп сөс бары биске сонуурганчыг бооп турар.
- ↑ С.Г. Кляшторный Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии.// М.: «Наука», 1964. 30-31 арын.
- ↑ Самдан З. Б. Тыва чогаалдың кокпалары-биле: Эртемlенниң демдеглелдери. — Кызыл: Республика типографиязы, 2005. — 160 ар.
- ↑ Ордос
- ↑ Кыдат хаан
- ↑ элчинин
- ↑ шаанда кыдаттар ол хоорайны Бэй-тьхин дээр турган.