Туран
Туран - хоорай (1945 чылдан бээр), Бии-Хем кожууннуң административтиг төвү.
Географтыг туружу
эдерТуран-Өөк ыйгылаажында, Туран хемниң чоогунда. Хоорайның баарында М54 федералдыг орук узайган. Кызылдан соңгу-барыын чүк талазынче 74 км ыракта. Амгы үеде чурттакчы чон - 5 муң кижи.
Төөгү
эдерТуран хоорайның төөгүзү 1885 чылдан эгелээн. 1885 чылда Тываже чурттап келген орустар "Туран" деп черге чер аңдаргаш бажыңнар туткан. Чоорту чер-суг ады-биле орустар бодунуң суурун "Туран" деп адап алган. Эгезин салып үндезилээн бай садыгжы Сафьянов Георгийге улажып, Устан тараачыннар Н.Бьяков, Г.Фунтиков суглар немешкен.
Бистиң эрага чедир, тодаргайлаарга, IX-VIII вектерде Ортаакы Азияда Тянь-Шань-Туран оргулаажындан хөй аймактар Мурнуу-Сибирьже болгаш Азия төвүнче шургуп кирип эгелээн. Тываның амгы девискээринче кирип, Бий-Хем биле Каа-Хем уннарынга баштарынга чурттай берген аймактарны хаса азы моолдап хасуттар дээр турган. Ол аймактар Туран-Өөк ыйгылаажын Тянь-Шань-Туран оргулаажынга дөмейлеп тус черни Туран деп адай берген чадавас. Ында турар дагның, оолап аккан хемниң аттары база Туран ийик чоп. Сөөлүнде барып аңаа чурттакчылыг чер тыпты бээрге, ооң ады Туран болуру чугаажок.
Оон ыңай, Тываның амгы девискээри бистиң эрага чедир VII-V чүс чылдарда Түрк, Уйгур, Кыргыс каганаттарның составынга кирип турган. Уйгурлар, кыргыстар амдыгаа дээр Ортаакы Азияда чурттап чорлар ышкажыл. Ынчангаш Туран деп сөс Ортаакы Азиядан үндезилеттинип тывылган дизе, мында кандыг бир утка бар боор.
Өөк-Туран ыйгылаажынга кижилер үе-дүптен бээр чурттап келген. А скиф үезинден эгелээш, Туранга тергиидекчи, кол аймактарның хааннары турумчуп чурттап, ону боттарының турлаа кылып чорааннар. Ол дугайын "Хааннар шынаазындан" казып шинчилээн базырыглар - Аржаан-1, Аржаан-2 бадыткаан. Үе-дүптүң кыдат медээлеринге үндезилээш, улуг эртемден Н.В. Бичуринниң бижээни мындыг: "Түрктерниң хааны доктаамал Дугин дагның баарынга чурттап чораан". Эртемден Б.Д. Бузур-оолдуң тайылбырлааны-биле алырга, дуган дээрге Туран дээни ол. Кыдаттар "Р" деп үжүктү адай албас улус чүве-дир. "Р"-ни адаарга "Л" азы "Г" кылдыр дыңналыр, дүлей "Т" ыыткыр "Д" апаар. Мынчап кээрге, Туран деп сөс Дугин болу бергени ол.
Хасуттар биле гуннар үези
эдерХасуттар Хубсугул хөлдүң чоок кавызынга чурттап чорааннар. Төөгүде хасуттарны гуннар дээр. Кажан кыдаттар Хубсугул кавызын эжелеп кирип кээрге, гуннар соңгу чүкче дезипкеннер. Оларның кол чүък-коъжу шарылар сөөрткен эмге-хаяжок тергелер турган. Гуннар хонар дээн черинге доктаап туруптарга, кандыг-даа хову-шөл сыңмастай бээр турган. Чорза-чорза, гуннар Өөк-Туран ыйгылаажынга чеде берген. Аңаа чурттап турган хаса аймакты оон кызып үндүрүпкеннер. Олар ам кол аймак апарган. Гуннар-биле чергелештир маады аймак база бодарап турган. Эртемден Б.Д. Бузур-оолдуң тайылбырлааны-биле алырга, маады деп сөс ийи гун сөстен укталган бооп турар. Моо - инек (шары), ди - терге. Ынчап кээрге, маады дээрге терге сөөрткен шарылыг кижи дээни ол. Маады аймааның салгалдары амдыгаа дээр Бии-Хем девискээринде чурттап чоруурлары ол ыйнаан.[1]
Чурттакчылары
эдер| Чурттакчыларының саны | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010[2] |
| 5646 | 4539 | 5139 | 5976 | 5598 | 5280 |
Хоорайның иштинде
эдерХоорайда 2 школа бар. 1908 чылдың ноябрь 9-та Туран хоорайга Тываның эң бир дугаар школазы ажыттынган.
- Хоорайда "Алдан-Маадыр" аттыг музейниң филиалы бар.
- Ыдыктыг Иннокентий Иркутский аттыг храм бар (1914ч).
- Красноярский край талазындан халдып кээрге "Оттуушкун" аттыг Субурган туттунган (2012ч).
- 2004ч. январь айдан эгелеп "Вестник Пий-Хема" деп солун үндүрүп эгелээн.
- Хоорай чанында "Туранчик" деп хемчигеш агып чыдар.
- Чурттакчыларның хөйү-биле дыштанып эштиир хөлү - "Билелиг". Хоорайдан 10 км. ыракта, 1990 чылдарда кылымал арга-биле каскан хөл болуп турар.
Дөзү
эдер- ↑ Историческая публицистика "Орденоносный Пии-Хем". Редактор Д.Л.Тинмей. - Кызыл - 2003.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1.01.2010 г.