Тумат

Тумат – тыва улуста сөөк ады. Шаандагы аймак.

Дылы

Шаг-шаанда ...
азы Саян улузунуң самоди дылы, азы Эрги түрк дыл.

Чурту

• XIII дугаар век. Таптыг билдинмес. Чөөн-Саян дагларынның хүн үнер чүгүн эжелей чурттап турган боор олар.
• Тывалар Эжен хаанның албатызы турунда Хемчиктиң Бээзи кожуунунга Тумат сумузу турган.

Төөгү бижиктери

Туматтар дугайында «Юань төрениң чажыт төөгүзүнде», оон ыңай Рашид ад-Динниң «Төөгүлер чыындызында» бижээн. Шаанда туматтар моолдарның бак дайызыннары чораан.

Төөгүлер чыындызы

Тумат аймааның дугайында долузу-биле очулдурган.

Тумат аймаа

Ол аймактың чурту Баргуджин-Токум чанында турар. Баргут аймаа-биле оларның угу чаңгыс болганда туматтар олар биле төрелдешкек. Туматтар кыргыстар чанынга чурттап чораан улус, олар аажок дайынзырак аймак-чон турган. Оларны Тайтула-Сокар дээр кижи баштап чораан. Тайтула-Сокар Чиңгис хаанга эвилеңейнип келгеш аскын-сөзүн берген. Чиңгис хаан кыдат чуртун эжелеп тура, аңаа 6-7 чыл турган боор. Дедир эглип келгеш туматтар ам-база, ийи дугаар үймээн үндүрген деп чугаа дыңнаан. Чиңгис хаан оларже удур баарин аймактан укталган Ная ноянны чортуптар дээрге, ол кижини улус аарып турар деп чугаалаан. Ынчаарга ол Борагул ноянны чортупкан.

Шак бо төөгүнү хушин аймаа дугайында чугаалап тура айыткан бис. Ында төөгүвүс ортузунда Борагул ноян дугайында бижидивис.

Кысказы-биле чугаалаар болза моолдар улуг чаа соонда тумат аймаан чагырып алган. Дайынга Борагул ноян өлүрткен. Туматтар моолдарның ханныг-каралыг дайызыннары боорга, моолдар ол аймактан эңдере кижини өлүрген. Беглеринден ат-алдарлыг кижилерин билбес бис. Ол-ла дыр!

Хушин аймаа

... ... ...
Ол-ла киживис [Борагул] моолдарның бир тумат аймаа-биле чаалашкаш өлүрткен, чогум оларны ол кижи тиилээн.
... ... ...

Кыргыс аймаа

... ...

12 чыл эрткенде, барыс чылында Баргуджин-Токум биле Байлукка чурттап чораан аймак үймээн үндүрген. Чагырга холундан үнген аймактарны базар дээш моолдар кыргыстардан дузаламча кылдыр шериг дилээн. Кыргыстар шериг бербейн моолдарны тоовас болган. Кыргыстарны Курлун деп кижи баштап турган. Чиңгис хаан оларже удур Джочи дээр оглун чортупкан. Моолдардан Нока деп кижи шериг баштап чораан. Нока кыргыстарны тарады сывырыпкаш сес дугаар хемден дедир эглип келген. Дараазында Джочи чедип кээрге Улуг-Хем дошталы берген болган. Ол шериг дош кырлап кыргыстар чуртунче киргеш, оларны тиилеп чагыргаш, дедир эглип келген.

Юань төрениң чажыт төөгүзү

Мында тумат аймаа дугайында 4 параграф бар. §8 биле §9 дугаарларын долузу-биле биживээн, ында чүгле тумат аймаан айыткан домактарны киирген; §240, §241 дугаарларын мында долузу-биле бижээн.

§ 8. Ол аймак дугайында бону билдивис: Бархудай-Мэргэн Кол-баргучжин-догумнуң ээзи-дир. Ооң уруу болур Баргучжин-гоаны Хорилартай-Мерген дээр кижиге өглеп берген. Хорилартай-Мерген Хори-Тумат аймааның нояны турган. Үстүнде адаанывыс Алан-гоа деп кижи дээрге Хорилартай-Мерген биле Баргучжин-гоаның уруу-дур. Алан-гоа Хори-Туматтарның чуртунга Арих-Усун дээр черге төрүттүнген.

§ 9. Хори-Туматтарның чуртунда аңнаарын хоруп каан, киш биле дииң ол черде эңдере турган. Хорилартай Мэргэн хорадай берген. Ол бодунуң улузунга Хорилар деп ат бергеш, Бурхан-Халдун дааның чанында черлерде аң-мең элбек чүве дир дээш, Бурхан-Халдун даанче көжүп эгелээн. Бурхан-Халдун дааның ээлери Урянхай аймактан – Бурхан Босгахсан биле Шэньчи Баянче деп улус турган.

§ 240. Борохулду Хори-Тумат аймаанче удур чортупкан. Хори-Туматтарны ынчан Ботохой-Семис чагырып турган, ол кадынның Дайдухул-Сохор деп ашаа чок апаарга ол кижи аймакты башкара берген. Борохул ноян оларның чуртунче чеде бергеш, үш кижи ап алгаш шерииниң бажынче чорупкан. Кежээ имирде, шыргай иштинге, ол кижи бир кокпа орук-биле эглип бар чыдырында туматтарның доскуулдары ону кедеп манап тургаш, тудуп алгаш өлүрген. Борохул туматтарга өлүртүп каарга Чиңгис хаан аажок хорадаан, ол боду туматарже шерии-биле баар деп бодаан. Боорчу биле Мухали ону арай-ла деп аалынга артырган. Ынчаарга ол, дөрбеттерден Дорбо-Докшин деп кижини чортуп тура, чугаалаан: «Шерииң сула салба, чурумнуг болуңар, Мөңге Дээрге тейлеп тургаш тумат аймаан чагырып ал» диген. Дорбо бир шериг кезээн демги Борохулдуң чораан черинче чортупкан, ында туматтарның доскуулдары турган. Боду өске шерии-биле кажар арга ажыглап, кызыл бугаларның оруу-биле чорупкан. Кажан Борохулдуң кончуг дээн маадырлары дайызындан сестип эгелээрге, ол шериинден тускай улус чыып алгаш оларынга он-он сөөскен ыяштар берген. Ыяштар-биле олар корткан, чыдып калган улусту албадап согар турган. Кезек шериглерин балды, хирээ, шүүчэ дээнзиг херексел-биле дергискеш, кызыл буга оруун аштап чоруңар диген. Оон ам, бир даг кырынче үнгеш хенертен дойлап турган туматтарже халдаан.

§ 241. Мында-ла Ботохой-Семистиң аалында Хорчи-ноян биле Худуха-беки хүлүдүп алгаш турган. Хорчиниң туматтарга туттурганы болза өске төөгү-дүр. Хорчини туматтарже Чиңгис хаан чортупкан. Туматтарже барып бодуңга 30 эң чараш кыстан ап ал диген. Ол үеде туматтар Чиңгис хааның албатызы турган, Хорчиниң ындыг чүвезин дыңнааш туматтар ону тудуп алган, оон бээр моолдарга олар чагыртпайн барган. Хорчини тутурган деп дыңнааш, аргада чуртаан улусту дыка эки билир Худуха-беки деп кижини Чиңгис хаан удурланган улусче чортупкан. Худуха-беки боду база туттурган. Тумат чонун тиилеп оожуктургаш Дорбо туматтардан 100 өрегени үскеш Борохулдуң улузунга берипкен, Хорчи бодунга 30 кысты чыып алган, Ботохой-Семисти ол Худуха-Бекиге берипкен.

Ийи бижикти деңнээри

Кижилер аттары

• Төөгүлер чыындызында Тайтула-Сокар диген, Юань төрениң чажыт төөгүзүнде Дайдухул-Сохор деп бижээн.
• Төөгүлер чыындызында Борагул диген, Юань төрениң чажыт төөгүзүнде Борохул деп бижээн.
• Төөгүлер чыындызында Дайдухул-Сохорнуң Ботохой-Семис деп кадайын биживээн. Оон ыңай Хорчи биле Худуха-бекини база айытпаан.

Солун чүүл

• Хорлуу Тумат
• Тос Чагыг

Үндезини

1. АН СССР Институт Востоковедения. Рашид-ад-Дин Сборник летописей. Т I. Книга первая. (перевод с персидского Л. А. Хетагурова). Издательство: АН СССР, Ленинград – Москва, 1952. Ол номда бижээн чүүл бо сайтыда: Племя тумат. Племя хушин.
2. Б. И. Панкратов. Образцы переводов из «Юань-чао би-ши» (подготовка к печати и предисловие Ю. Л. Кроля). Стр. 111// РАН ИВ. Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». – М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. – 343 с. ISBN 5-02-017395-9
3. Сокровенное сказание. (Монгольский обыденный изборник). Перевод С.А.Козина Archived 2013-01-19 at the Wayback Machine