Хорлуу Тумат

Чурталгазы, төөгүзү

Артылдай уруу Хорлуу 90 хар ажыр чуртааш, чаңгыс оглу Сагдыны бодунуң дүжүлезинге олурткан. Эмиг-төштүг херээжок чанчын Хорлуу ажы-төлүнге тос чагыгны албан күүседип чоруурун дааскан.

Артылдай Тумат күрүнениң баштыңы ийи акылыг, ийи дуңмалыг, чеди чүс муң хире аг-шериглиг чораан. Туматтар Ураанхайның мурнуу кызыгаарын камгалап, манчы-кыдат эжелинге удур маадырлыг демисежип чораан. Артылдайның уруу Хорлуу Тумат күрүнени, Кара-Чыжыргана кожуунун хөй чылдарда чораан эмиглиг кижи болуп турар.

Эрги дөрбет дептерде мынча деп бижип каан: “Тумат Хорлуу коргунчуг-ла, сүртенчиг-ле. Борбахай туткан ураанхай коргунчуг. Өршээ, бурганым! Борбахайлыг Ураанхайны аал-оранымдан ойзуп чоруп көр!-деп, хола бурганының баарынга олурупкаш, тейлегилээр.”

Тумат Артылдай уруу Хорлуу аваның дугайында бижимел демдеглелдер кыдат, моол, төвүт дылдарда бар. “Өшкү бажы дойга кирбес, эшпи кижи төре херээнге киришпес”-деп, тываларның үлегер чугаазы бар. Шынында эшпи кижи кожуун чагыргазын баштап, даштыкы эжелекчилерге удур боо-муңгулуг демисежип чораан ышкажыл. Туматтар төөгүзүн ап көөрге, Чингис-Хаан үезиниң оранчок сөөлү кылдыр билдинип турар. Эмиг-төштүг эшпи кижи өзер-төрүүр салымныг, ажы-төлүңер азырап, өг-бажыңарга олуруңар деп, Хорлуу кыс өөрүнге чагып тургаын база бар. Хорлуу ава чагырыкчылап чорда, Туматтарның амыдыралы чогумчалыг турган деп, төөгүде бижээн. Ол назылап кырааш, оглунга дүжүлгезин чайлап берип, бодунуң чүгле оглунга чагыы база бар.

Тос Чагыг

Алды-чүзүн малыңардан кажан-даа адырылбайн чоруңар. Уранхай чоннуң сүлде-сүнезини чылгы-малда. Ону камгаланар.Туматтарның буян-кежии сиңген те-чуңма аңның когун үзе өлүрбеңер. Улар кушту камгалаңар. Чалаалыг, кара баштыг ак хоюңарны үрезинин үспеңер. Өглериңер эжии мурнуу, чөөн чүкче углуг кылдыр тип алыңар.
Алдын, мөңгүн байлаавыс-ла эгээртинмес дээш, ажай-буурул таңдыңарны аай-дедир касканнаваңар. Ак-Тумат тайгазындан Тере-Хөл чедир черниң байлаанга дегбеңер. Олар кезээ мөңгеде бүдүн-бүрүн чытсын.
Бора-тараа, чиңге-тараа, хонак, үүргене, чигир-сигенни, чыжыргананы элбеди тарып, өстүрүп чоруңар. Черден аштанып-чемненип турарыңар ол-дур.
Чуртуңарны өрт халавындан камгалап чоруңар.
Бажын ажыр байыыр бачыттыг оруктан чайлап чоруңар. Экти элевес, хырны аштавас,чединмес деп чүве билбес, тодуг-догаа, эт-септиг өй-тап, буянныг чуртталганың оруундан өскээр баспаңар.
Чуртуңарны өскелерге базым хирени-даа бербеңер, өскелең чуртун эжелээр деп семевеңер.
Чуртуңарның агаар-бойдузунуң төлү, оът-сигениниң таарышкан малыңарны чок кылбаңар. Өске черниң малы маңаа мал болбас.
Чуртуңарны ээн каап, өске черни сонуургаваңар. Хары кижилерни чуртуңарже киирбеңер, аарыг-хамчыктан чонуңар камгалап чоруңар.
Хары чоннуң эрткен оруун эдербеңер. Оларның үлегер-майыын ажы-төлүңерге сыгаваңар. Өске чоннуң чаңчыл-езузу силерге кажан-даа доктаавас, соо барып буурап дүжер. Очур-маанай, Базыр-маанай бурганнарның чаяп кааны чаңчылдары, төрүттүнген чери, чонудан эрткен чүве чок. Оларның оруу-биле чоруп олуруңар, чонум.

Туматтар кымнарыл?

Алдыы, ортаа, үстүү ораннарның тыптып келгени-биле кижи назынын деңнээрге, дүн-хүннүң чаңгыс катап солушканы хире үе-дир. Чырык черге кижиниң тыптып кээп, кыска-даа бол, амыдыралы дег аас-кежик чок чоор, оглум. Бо кыска чурталгазының иштинде кижи амытан ажы-төлүнге, чонунга эки чүвени кылып каар ужурлуг.

1. Чонунга эки чүвени кылып каар дээш, эмин эрттир эшкедеп далашпа. Чонум боду-ла билир дээш, маспактаныпкаш, таалап олуруп база болбас.

2.Черниң байлаа бурган чаялгалыг. Кижилерге херек чүүлдү черниң байлаандан алгаш, эмин эрттир улуг өртекке саарып болбас. Байыырының ындыг оруун Бурган башкы бузуттуг деп санап каан. Шынчы эвес чорук-биле байыыры дээрге, кижилер аразынга адаан-өжээн тарыыр, каракка көзүлбес кажар арга-биле ханын ижип, чилиин соруп чигени-дир.

3. Бодунуң кылып, бүдүрүп алган чүүлүн, чону-биле деңге үлежип чиири дег буян турбас. Чиижең сеткилден кажан-даа ойталап чор. Чонунга дуза кадары дег аас-кежик кажан-даа турбас.

4. Ажыл-ишти дем-биле кылыр, бодуңнуң думчууң бораланган херээң чок. Бүдүрүп, кылып алган кежикти чону-биле деңге үлежир. Баштың-на мен дээш чоннуң кежиин адыш ишти хирени, карыш дуртун-даа артыкка алба.

5. Өске кижилер-биле садыг-саймаа, сааржылга кылырда, чонга ажыктыг, херектиг чүүлдерни кылыр. Чонунга херек чок чүүл эккээр болзуңза, ол кедизи барып дөмей-ле хоозуралга чедирер.

6. Чүвем-не четчир дээш, алдын-мөңгүннү эмин эрттир эңдере-чаза каастанырындан ажы-төлүңнү оваарындырып чор. Ол - адааргалды тывылдырар. Салаа-сайгыдынга чораан алдын билзек черже барып дүшкеш тывылбаза, аңаа хомудава. Алдын аар, дашты кылагар-даа болза, чырык көрбес эдилел-дир. Алдын, мөңгүн дээш карак-кулак чок, мурнун көрбейн чүткүүр болзуңза, чуртталгаң тайлы берип болурун уттуп болбас.

7. Уранхай-тумат чоннуң аажы-чаңы отка кагган сиир-биле дөмей-ле. Тумат чонуң-биле чугаалажырда, оваарымчалыг бол.

8. Сарыг өртемчейде бүгү-ле чүве орун-долаалыг, халас, хилис чүве чок болдур эвеспе. Чаныңда эжиң частырыг кылыпса, ону эмин эрттир балдырлава. Частырыын чон мурнунга миннири дег эки чүве кажан-даа турбас.

9. Чонуңну ашка-чутка, думаа-халаага таварыштырба. Аспас дизе, хая көрүн, часпас дизе, айтырып чор. Туматтарның эртип келген оруун хая көрнүп көрүп, шинчилеп чор, оглум. Мээң йөрээлимни кажан-даа утпайн чору, оглум!"

Дөс

/Медээлелдиң дөзү/

(Сандан Т.С. 2001)