Тожуларның айлар аттары
Тожуларның айлар аттары — Тожуларның (азы тожу-тываларның) чугаазы тыва литературлуг дылдан болгаш өске тыва кожууннарның чугаазындан арай өске.
Ак ай (февраль). Бистиң чылывыстың эгези. Долгандыр улуг хар. Кыжын аалдар саны эвээш болур. Бистиң аалывыс – мээң өөм болгаш ийи өг-бүлелиг оолдарымныы. Хаактарлыг ыттар дузазы-биле дииңнеп турар бис. Бир эвес хар кылын болза, олар чокка-даа чоруп турар бис. Аалдан ырадыр барбайн турар бис. Хар улугда ивилерге кижини сөөртүрү берге болурга, чарыларлыг аңнаары болдунмас. Мыйыстыг аң тайгада көзүлбес, эът чок. Чиир чем эвээш. Хүннер соок болгаш берге ай.
Өл харлыг ай (март). Чылып эгелээр. Хүн дурту узай бээр. Хүндүс харның кыры өл, дүне доңгаш, дошталы бээр. Дииңнээрде шаналарлыг чоруп турар бис. Мыйыстыг аңны аңнаары белен апаар. Кадыг хөртүкке аң халып шыдавас: дошка буттарының кештери сывырлып каар, дораан-на могап туруптар. Шаналарлыг аңчы дагның эдээнге дораан истеп чеде бээр.
Ыдалаар ай (апрель). Мыйыстыг аңны ыттар-биле аглаарынга таарымчалыг ай. Ынчангаш «ыттар-биле ыдалаар ай» деп адаар. Ам-на эът хөй, Хам-Сыра хемниң эриинге, чавызааш ажыктарга ивилерни одарлап чоруур бис. Ивилер оът четчир кылдыр бир черге-ле чүгле бир-ийи хонук иштинде доктаар бис. Ыдалаар айның төнчүзүнде чылып келир. Шаналарның херээ чок апаарга, оларны ол-ла турлагга ыяшка азып кааптар. Бедик черлерже көжүп эгелээр бис. Чоорту ивиниң чайгы одарларынче чоокшулай көжүп алыр бис.
Шовур ай (май). Долгандыр үнүштер баштары көстүп келгилээн. Эрткен чылын күзүн турган хонашка дедир чедип кээр бис. Маңаа алажы-өгнүң хадың тозундан шывыын каапкан турган бис. Оларны алгаш, чадырга кештен кылган шывыгларны кааптар бис. Кештен кылган шывыглар орай күске чедир маңаа чыдарлар. Оон-даа аңгы чамдык кышкы хептерни база суп кааптар бис. Мындылар оолдап эгелээр. Херээжен улус саар ивилерни саап эгелээр. Балык тудуп база эгелээр бис.
Бак тостаар ай (июнь). Бызаалар шору улгадып келген. Бедик дагларже көжүп үнгүлей бээр бис. Өске аалдар-биле катчып, 10 шаа чадырлар кылдыр кады көжүп эгелээр бис. Улус саны көвүдээрге, ивилерни кадарары белен болгаш хөглүг апаар. Чадырлар шывар хадың тозун адырары, ам-даа берге-даа болза, ону белеткеп эгелей бээр бис. Ынчангаш бо айны «бак тостаар ай» деп адаар. Мыйыстыг аңнарны аңнаар үе.
Эки тостаар ай (июль). Ам хадың тозун адырары белен. Тостарны шывыглар кылырынга белеткеп, хайындырып эгелээр бис. Ооң-биле шывыглар болгаш аяк-шынак кылыр. Чоокку тайгалардан мыйыстыг аңны аңнаарын уламчылаар бис. Хонаштар дыка бедик черлерде. Тайганың тас черлеринде чадырлар тиктинген.
Айлаар ай (август). Ай казып эгелеп болур. Ону херээжен улус чыыр. Оларга шупту улус дузалажыр. Ынчангаш бо айны ынчаар адаар. Чоорту тайгадан чавызааш черлерже бадып кээр бис. Бо үеде аалдар база-ла үстүп, эвээш санныг кылдыр чарлып эгелээр. Ынчаар айны, бести чыыры белен болур. Эвээш санныг кижи кышты ажары база белен. Ам база чүгле оолдарым-биле кады көжүп эгелээр мен.
Хүлбүс ай (сентябрь). Куду бадып, кыжын турар черлерже бадып кээр бис. Бо айда мыйыстыг аңнарның аскырлары эдип эгелээрлер. Хүлбүстүң үнү эң-не дыңналгыр. Ынчангаш бо айны ынчаар адаан ужуру ол. Мургу, эдиски-биле кый деп алыр болгаш, аңнаары белен апаар. Тайгадан дииңнеп эгелээр бис. Ивилерни чазаар үе. Кудулдур көжүп бадып кээр бис.
Алдылаар ай (октябрь). Үргүлчү көжүп чоруур бис. Ивилерни мунуп алгаш, дииңнеп чоруптар бис, үш-дөрт хонук иштинде чоокта дииңнерни аңнап каапкаш, улаштыр көжүп чоруптар бис. Көжер черлеривис чоок — бир хүн четчир. Ай ортузунда, кажан хар чааптарга, аныяк, шыырак эрлер аалдан ырак черлерден алдылаар (киштээр) дээш чоруптарлар. Олар чарыларлыг чоруурлар. Аңчылар аалдарда артып калган херээженнерниң, ажы-төлдүң, кырганнарның көжүп чоруй барган черинге чанып кээрлер. Кошкак, улуг назылыг улус алдылавас, чүгле дииңнээр. Ам алажыларның чайгы шывыгларны солуур үези келген. Ынчангаш тостан шывыгларны чазып каапкаш, оларны дүрүп суккаш, часка чедир шыгжап кааптар бис. Чазын шыгжап каан кештен шывыгларны болгаш кышкы хептерни уштуп, чадырларны кештен кылган шывыглар-биле дуглап алыр бис. Улаштыр көжүп чоруптар бис.
Өргүглээр ай (ноябрь). Ыттарлыг алдылап, дииңнеп чоруп турар бис. Мыйыстыг аңнарны сегиртип туралаар бис. Шынааже кудулап көжүп бадып эгелээр. Эрткен чылын шаналарны азып каапкан турлагга келгеш, оларны ап алыр бис. Хар үргүлчү чаап-ла турар. Соок күштелип эгелээр.
Башкы соок ай ( декабрь). Күштүг соок эгелээр. Хар кылыннап, дыка улуг апаар. Ивилерниң оъттаары эки чааттыг черлер дилээр дээш үргүлчү көжүп чоруптар бис. Хар улуг болганындан ам ыттарлыг аңнаары болдунмастай бээр. Ыттар харга дүжүп каар. Шаналарлыг аңнап чоруп турар бис. Тайгага ая салып каар бис.
Соңгу соок ай (январь). Ам-даа дыка соок. Бо үеде көңгүс аңнавас бис. Чүгле ая салып аңнаар. Көжүп-дүжери база соксап каар. Чаңгыс черге турар бис. Шак-ла мынчаар бистиң чуртталгавыс чоруп турар...