Тогус
Тогус — тос.
Сөстүң бүдүжү
эдерСан ады-дыр. Эргижирээн тыва сөс-түр. Литературлуг тыва дылче бо сөс кирбээн, словарларда база чок.
Эрги үеде "тогус" деп сөс ноян кижиниң эрге-дужаалының адынга турган.
Чижээ: амбын ноян Дажының эрге дужаалының долу ады: «Таңды Уранхайның бүгүдениң даргазы тогус одагалыг мээрең-чаңгы[1] амбын ноян»[2].
Амгы үеде "тогус" деп сөстү тыва улус ажыглавас апарган. Чамдыкта тывалар ажы-төлүн ол сөс-биле адап алыр, чижээ, кижи ады: "Тогус-оол", "Тогус".
Сөстүң дөзү
эдер"Тогус" деп сөс эрги түрк дылдан укталган. Даштарда бижээн эрги бижиктерни номчуп көөр болза, ында 'тоқуз' деп сөстер бар. Үе эрткен тудум эрги "тоқуз" деп сөс амгы тыва дыла "тогус" кылдыр өскерли берген.
Тайылбыр кезек
эдер- ↑ Ю. Л. Аранчынның. "Алдан-маадырларның тура халыышкыны" деп номунда мээрең-чайзаң деп каан. Ол арай шын эвес. Бүгүде-дарганың дужаалының адын эрги моол бижиктен латин үжүктер-биле чара бижиир болза "meiren janggi-yin" дээр.
- ↑ Ю. Л. Аранчын. Алдан-маадырларның тура халыышкыны. Тываның ном үндүрер чери, 1985. Арын 22-23.
Үндезини
эдер- Ю. Л. Аранчын. Алдан-маадырларның тура халыышкыны. Тываның ном үндүрер чери, 1985. — 108 арынныг.
- Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9