Таңды-Тыва Улус Республиканың Пандито Камбы-Ламазы Кешпи-Лхарамба Лопсаң Чамзы Хуулгаан (1844-1930)

Таңды-Тыва Улус Республиканың Пандито Камбы-Ламазы Кешпи-Лхарамба Лопсаң Чамзы Хуулгаан (1844-1930чч)

Намдар

Чадаананың Үстүү-Хүрээзиниң Пандито Камбы-Ламазы Кешпи-Лхарамба Лопсаң Чамзы Хуулгаан Даа кожууннуң Үстүү-Ишкинге бай-Шыдалдыг өг-бүлеге 1844 чылда төрүттүнген. Ол хүн хүнзедир дымырааш чаъс чаап каап, хүннеп, беш-алды катап ийи-үш каът челээштер дээрни каастап хүнзээн деп, көрген улустуң сактыышкын чугаалары ам-даа чон аразында артып калган. Оол алды харлыг турда ачазы ону Урганың (Улан-Баторның) Чөөн хүрээзинче өөредип чорудупкан. Он алды харлыында Тибеттиң Амдо можузунда ат-сураглыг “Лавран” хүрээже өөренип кирген. Орта Лопсаң Чамзы сарыг шажын Өөредииниң дээди чадазы Кешпи-Лхарамба (буддийжи философияның доктору) деп бедик эртем адын 1879 чылда камгалап алган. Тывага чедип кээрге күрүне баштап турган нояннар шажын эртемин сайзырадыры чугула деп чүвени өөренип көргеш, Лопсаң Чамзыны Урааңгай чуртунуң Пандито (Эртемден) Камбы-Ламазы деп атты тывыскан. Ооң соонда бодунуң дуңмазы Даа кожууннуң баштыңы Хайдып Үгер-Даа биле чаа хүрээ тудар дээш чер арамайладып алыры-биле кожазы Моолдуң дөрбет аймакче чаладып келген Нара-Панчен Кегээнни Чадаанаже моорладып экелгеннер. Ол Башкы Чадаананың Ортаа-Алаак (Чайлаг-Алаак) деп черни чаа хүрээ тудар чер кылдыр шилип берген. Чоорту аңаа Тибеттиң ыдыктыг хүрээзи “Лаврандан” келген Тембии Кундан Кегээнниң айыткалы-биле Үстүү-Хүрээге “Тэчэнрабтэндаши Чойхорлиң” деп аттыг дуганны туткан. Ону төвүт дылдан очулдурарга “Эртемниң Дываажаң деңнелинге чедир сайзыраар төвү” дээн уткалыг болур. Россияга 1917 чылда социалистиг революция өөскүп үнгениниң түңнелинде Ак-Хаанны дүжүлгезинден дүжүргеш, эрге-чагырганы Советтерге дамчыткан турган. Ол революцияның салдары-биле Тывага база бай-феодалдарга болгаш хүрээ-хиитке, ламалар, хамнарга удур демисел эгелээн. Ынчангаш Тывага 1930 чылдардан эгелеп репрессиялар эгелей берген. Хүрээ-хииттерни буза шаап, өрттедип турган берге үелер келгени ол. Таңды-Тываның Эртемден Камбы-Ламазы Кешпи-Лхарамба Лоспаң Чамзы Хуулгаанны ол дерзии шаажылал оюп эртпээн. Ону тудуп хоругдаан соонда эзер чок аътка мундургаш, Кызылче эккел чорда, 1930 чылдың чазынында Чадаананың Адар-Төш деп черге бурганнай берген. Улуг Башкының сөөгүн чүдүкчү чон ол-ла черге оранчыдып каан. Төрээн чуртунга, чонунга шынчы бараан болуп чораан Лопсаң Чамзы Камбы Хуулгаанның кылып чораан үүле-херээ ам-даа бо хүннерде уламчылап турар.

Дөс

1. Обычаи и традиции буддизма, почитаемые в семье. Религиозно-просветительское издание. Чотпун-оол оглу Чочагар. На тувинском языке. - Кызыл: ОАО "Тываполиграф", 2012