Тараа далган

Тараа далган – тарааны үрмектээн тыва национал чем.

Тывалар хлеб быжырып чивес, ооң орнунга соктаан-тараа, соктап далган чиир чораан.

Тывалар кайы шагдан тура боттарының көшкүн амыдыралынга таарышкан чем кылып чиир паш-савалыг, согааш-балалыг, деспи-тавактыг чорааннар. Ол эт херекселиниң дузазы-биле боттарынга таарышкан амдан-чимденниң чемин кылып чип чораан. Ооң аразындан согажалаан баарны, шөйген быштакты, шиштээн эъттиг, өремелиг тарааны сактып келирге, чараа суу чайгаар-ла төктүп келир.

Соктаан чиңге-тарааны кылыры элээн нарын. Баштай тарааны пашка ургаш, оон кырынче сугну тарааны кырынга үнгүжеге чедир куткаш, ол куткан суу соолгужеге дээр хайындырар. Ындыг кылдыныын “тараа соолдурары” дээр. Оон дараазында кыскыжеге чедир изиткеш пашка соолдуруп алгаш тараазын бичиилеп кадыр, быжыр хоорар. Ол ийиги кылыын тараа хорары дээр. Хоорган тарааны уурга (согашка) ургаш хавы (даштыкы кылын кежи) арылгыже чедир бала-биле соктаар. Ол аразында ийи-уш-даа катап хавыын (дүгүн) арыдыр деспи-биле челбиир, ол үшкү кылыгны “тараа челбиири” дээр. Сөөлүнде улуг хавындан адыра соктаан тарааны агартыр, арыдыр соктааш(шаннааш) тарааны хевээнден аңгылай элгеп алыр. Ол дөрткү кылыгны “тараа элгээри” дээр. Тарааның хевээн база чем кылып чиир. Ылаңгыя күскү көк-хевек чиңге-тарааның хевээ дендии амданныг, чыды безин чаагай болур. Ынчангаш соктаан чиңге тараадан тывалар янзы-бүрү чемни кылып чип чорааннар.

Чиңге тараага бодаарга арбайдан, кызыл-тастан далганны соктап алыры белен. Баштай чиг арбайны азы чиңге тарааны изиг пашка быжыр хооруп алыр. Дараазында уурга ургаш база-ла балала-биле кежин арыдыр шаннааш (соктааш), дүгүн челбип кааптар. Сөөлүнде улуг картындан адыра соктап, челбип алган тараазын далганнай соктаар (шаннаар) азы хол дээрбези-биле далганнай тыртып алыр. Быжырган хлеб орнунга тываларның кылып чип чораан далганын, тараазын ынчаар кылып алыр чораан. Ону тываларның национал ажы-чеминиң бир кол хевири деп чугаалаза чазыг болбас. (Документы Нурсат Х.Ч.)