Санчы Кызыл-оол Донгакович

Санчы Кызыл-оол Донгакович — Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Өвүрнүң хөөмей-сыгыт школазының ундезилекчизи, сыгытчы-хөөмейжи, шүлүкчү, бот-тывынгыр композитор, чонга тараан шолазы “Артист” - Кызыл-оол Донгакович Санчы бүгү талазы-биле сайзыраңгай, мерген-угаанныг салым-чаяанныг кижи чораан.

Намдар

Кызыл-оол Доңгаковичиниң чаш, элээди назыны кайгамчык чурумалдыг, чараш Чоза хемниң эриинге эрткен. Ол хемниң дугайында хөй-ле шүлүктер, ырлар, тоожулар чогаатынган. Чүге дизе Чоза – Тываның ховар талантылыг оолдары, Тыва чогаалдың үндезилекчилери, Тыва улустуң чогаалчылары: Виктор Көк-оолдуң, Степан Сарыг-оолдуң, база билдингир чогаалчылар Эдуард Доңгактың, Владимир Серен-оолдуң, Николай Кууларның чурту. Чурумалдыг чуртунуң агаар-бойдузу, чараш-каазы бичи Кызыл-оолдуң салым-чаяаныг болуп төрүттүнеринге салдарлыг болганы чугаажок.

Кызыл-оол бичии тургаш-ла, төрелдериниң солун чугааларын, тоолдарын, ырларын, кожамыктарын шак-шагы-биле сонуургап дыңнаар турган. Ол мал-маган аразынга өскен, аътка кайгамчык ынак. Эмдик аъттар өөредиир, эзер, чүген сонуургаар, ону кылып чараштаарынга ынак. Аъттың кандыг-даа чоруун үндүрер: чыраа, саяк, челер, маңнаар… Аъттар дугайында улустуң чугаазын, аътың чоруун, маңын канчаар үндүрерин хөй-ле дыңнаан, сонуургаар чораан. Ол-ла бүгүннүң түңнели «Доруг-Дайым» деп ырының сөзүн-даа, аялгазын-даа бижээн. «Аъдым» деп танцыны тургускаш, боду бир дугаарында амытанны кайгадыр танцылааны ол ыйнаан. Ол-ла ырының аялгазынга ол-ла танцыны чүгле сайзыраткаш, бистиң аныяк артистеривис амга чедир делегейни дээскиндир теп чорлар ышкажыл.

1950 чылда ол шеригже чорупкан Сахалин ортулуунга шериг хүлээлгезин эрттирип тургаш, ол концерттерге киржип янзы-бүрү аймак-сөөк көрүкчүлерниң мурнунга хөөей-сыгыдын салыптарга диңмиттиг адыш часкаашкыннары үзүктелбес турган. Шеригге тургаш, «Эң эки адыгжы» деп хөрек демдээн база алган.

Шериг соонда ол төрээн суурунга янзы-бүрү ажылдарга база-ла бодунуң угаангыр-сагынгырын, төлептиин көргүзүп, аныяктар эвилелдеп «Чадаган» агиткультбригаданың уран-чүүл удуртукчузу болуп, башкарып чон мурнунга солун концерттерни көргүзүп, кожууннуң ажыл-агыйынга идекпейлиг киржип чораан.

Ол уран чүүл ажылдакчыларын, сыгыртыр эш-өөрүн хүндүлээр, чоргаарланыыр кижи. Ооң чижээнге тыва композитор Алексей Чыргал-оолга тураскааткан «Чаянныг төл», «Сыгытчы өөрүм» деп шүлүктери херечилеп турар. Тыва сыгытты 1930 чылдарда-ла ырлаар-хааржакка (патефонга) бижиткен Кыргыс Соруктунуң, Чөөн-Хемчиктен Манчакай Сат, Ак-оол Кара-Сал, максим Дакпай болгаш өске-даа кады ойнап чораан өөрүн чугаалап оларның аянын өттүнүп ойнаар кижи. Ол чаңгыс чер-чурттуг аныяк оолдарга сыгыттың хөй янзызын өөредип, күүселде үезинде дыңнакчылар өкпелеп, чилбизи хайны бээр кылдыр ойнаарын сүмелээр. Ооң уржуу боор, Өвүр сыгытчылары удаа-дараа алдаржып, харын-даа даштыкыже эге орукту ажытканнар Санчы Кызыл-оол уран-чүүл оруктарын 1950 чылдар үезинде көдээ культура одагларындан эгелээн «Фестивалын ырывысты бедиктерже ужуктураал» деп турган үелерде ол-ла болгай. Ынчан республика көрүлделериниң кыдыкы кожууннар концертерин чон улуг сонуургал-биле манап, парктың ногаан театрынга-даа хөгжүм-шии өргээзинде-даа чудурук сыңмас көрүкчү турган. Ам бодаарга ол черлерге тыва улусчу чаңчылдар кадагалаттынган, ховар талантылыг кижилер мөөңнетингенинде хевирлиг.

1960 чылдар – акывыстың эң дүжүткүр уран чүүл оруктары. 1964 чылда Совет Тываның 20 чыл оюунда Максим Мунзуктуң удуртулгазы-биле Москва хоорайга ойнап, Тываның культура хүннеринге киришкеш, шаңнал-макталдыг ээп келген. Мунзуктарның Кызыл-оол дугайында чоргаарал-биле чугаалап органын база дыңнаан мен. Ооң соонда хереглекчилер ниитилелиниң Бүгү Россия көрүлдезинге киржип, база катап Москвалап, ыраккы чөөн чүктүң агиткультбригадаларының Улан-Удэ хоорайга болуп эрткен мөөрейинге Өвүрнүң «Чадаган» агиткультбригада-биле чедип, лауреат аттарга четкилээн.

Ол чылдарда бир уттундурбас чоргааралы – делегейниң көскү политиктиг ажылдакчызы тайбың талалакчыларының ленинчи шаңналының эдилекчизи, Моол күрүне баштыңы Ю. Цеденбалдың 50 харлаан байырлалында Хандагайтыга сыгыртканы, сайыттың изиг бежинден тураскаал белек боор хөл-шыдыраа болгаш холунуң үжүүн салып каан автограф чалалганы алган. (Маңаа Кызыл-оол сыгыт ырын моол дыл кырынга ырлап каан). Бодунуң кадыының байдалы-биле болгаш ол үениң кызагдыышкынның хайы-биле ол чалалга-биле чедип шыдавайн барган. 1966 чылда Кызыл-оолга тыва уран-чүүлге ачы-хавыяазы дээш «Тыва АССРниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы» деп атты тывыскан. Чаа-ла 30 хар ашкан аныяк кижи хөөмей-сыгыттың ындыг бедик чадазынга четкенин билип, чоннуң хөй-ниити сонуургалын бодунга хаара тырта бергенин эскергеннери ол.

Салым-чаяан, ажылдар

Кызыл-оол чүгле сыгыртып, хөөмейлээр эвес шүлүк бижиир, аялга чогаадыр, ырлаар, танцылаар дээш, өскээр чугаалаарга дески кижи. Бодунуң сөзүн бижип, аялгазын чогааткаш ырлап чорааны: «Эжикей», «Доруг-Дайым», «Тураскаалым», «Мени утпа» болгаш өске-даа чогаалдары ону бадыткаар. Ол концерт көрүлделерде шоодуглар, интермедиялар чогаадып, амыдыралдың дуду четпестерин сөстүн күжү-биле эдип аарын кызып чораан.

Күрүнениң радио дамчыдылгаларының «алдын» фондузунда Кызыл-оол Доңгаковичиниң хөөмейиниң бижидилгелери мөңгеде шыгжаттынган (ону радио дамчыдылгаларже үргүлчү чалаар турган). А уругларында «Чоза хемниң оглу» (1972ч.) Олег Сувакпиттиң, «Чадаганның хылдарындан» (1983ч.) деп дамчыдылгаларның бижидилгези бар.

Кызыл-оол Доңгаковичиниң мөчээниниң соонда «Чадаганның хылдарындан» деп номун үндүрген. Ооң сөстеринге аялга чогаадыыры кончуг эптиг болгаш белен. Ынчангаш-ла боор, амгы үениң аныяк композиторлары ооң мындыг шүлүктеринге аялгаларны чогааткан: Андрей Монгуш «Авайым», Саян Кара-Кат «Хөөмейжиниң ыры», Альберт Хомушку «Канчап бардың демги Шолбан?», Олег Сарыглар «Дөмейин аа», «Доруг-Дайым».

Имиртиңде ойнай бээрим
Ийи-ле хылдыг игилимни
Иштик хемге үнү үнер
Ийге, катка сыңышпайн баар

Караңгыда ойнай бээрим
Каң-на хылдыг допшулуурум
Кашпал хемге ыры дола
Хая-дашка чаңгыланыр

Хараганныг Дус-ла-Дагга
Карбап чеддер Кара-Хүрең
Хаяа-дашты Өвүр черже
Каңзы-ла ойнаар сыгыт ырым

Ховужуктуг Дус-ла-Дагга
Колдамнадыыр Челер-Хүрең
Хорум-даштыг Өвүр черге
Хостуг эдер хөөннүг боостаам

Өг-бүле

Кызыл-оол Доңгакович – 6 уругларның ачазы. Оглу Беженбил адазының салым чаяанын дөзеп алган, лауреат атка четкен. «Тыва» ансамблинге ажылдап чораан. Кызыл-оол Доңгаковичиниң аян-хөөнү-биле хөөмейлээр сыгыртыр оолдар: Сергей Куулар (Гран-При, Венгрия, 1974ч.), Улустуң хөөмейжизи Герман Куулар, Геннадий Тумат, Геннадий Чаш, Николай база Валерий Монгуш алышкылар.

Хөгжүм, ыр

Ховар талантылыг болурундан аңгыда Кызыл-оол Доңгакович ус-шевер чораан. Игил, бызаанчы кылырындан өске чүген-чулар, эзер базыткыынтары, хомус (ыяш, демир), ыяштан янзы-бүрү аъттар, бызаанчылап олурар кижилерни чараш ойнаарактар кылдыр кылгаш, эш-өрүүнге белекке бээр чаңчылдыг чораан.

Хөөмей, сыгытты үдээр дериглиг херекселдерни – игилди, бызаанчы, лимбини, чадаганны Кызыл-оол Доңгакович боду чогаадып, каастап кылып алыр чораан. Дошпулуур, гитара, мандолинага база эки ойнаар. «Кара-Дуруяа ужуп-ла келгеш» деп ырлап тургаш, сыгыдын ол дошпулуурга күүсеткен. Игилди ол хаая-хаая сагыш-сеткили дүвүреп, сарыналы берген үезинде тудуп алгаш, ындынналдыр хөөмейлеп, сыгыртыр чораан. Ооң ындыг үелерин авазы эндевес чораан. «Игил үнү» деп игилге тураскааткан сагыш-сеткилди уяарадып келир хөөмейи тыва радионуң «алдын» фондузунуң шыгжамырында бар.

Санчы Кызыл-оолдуң чырык адынга тураскаадып, чогаалчылар Олег Сувакпит, Владимир Серен-оол, Николай Куулар, Николай Ооржак, Владимир Донгак, Мадон Монгуш, Эдуард Доңгак болгаш өскелер-даа шүлүктерни бижип, радиорепортажтарны кылгылаан. 1989 чылдың чайынында 60 харлаар юбилейин уткуштур республика чергелиг «Чоза хемниң ыраажызы» деп хөөмей-сыгыт көрүлдезин эрттирген. Байырлалга Тыванын ангы-ангы булуннары Бай-Тайга, Сүт-Хол, Чөөн-Хемчик, Эрзин, Улуг-Хем кожууннардан, Кызыл хоорайдан уран-талантылыг, ат-алдарлыг хөөмейжи-мастерлер Маржымал Ондар, Геннадий Чаш дээш, ансамбльдерден “Тыва”, “Мөнгүлектиң сыры”, “Буланныгның эдискизи”, “Кара-Дуруяа”, “Чадаананың аялгазы” өскелери киришкен.

Дөс

Бадыргы М. М. Творческие портреты хоомейистов. – Кызыл ГУП «Тываполиграф», 2008.
Кыргыс З. К. Тувинское горловое пение: этномузыковедческое исследование. – Новосибирск: Наука, 2002
Санчы К.Д. Чадаганнын хылдары. – Кызыл, 1986. – с.5.
Кысыгбай Доржу Хөөмейжи (чурумал).// Шын, 1965. – июль 18.
Санчы Деспил-оол. Чоза хемнин ыраажызы. //Шын, 2005.-апрель 2.
Сарыглар Алдын-кыс. Хомус ышкаш хоюг үнүм…// Шын, 2011. – июль 9.
Ооржак О.Х. Чоза хемниң хөөмейжизи Санчы Кызыл-оол. Өвүрнүң хөөмей-сыгыт школазының үндезилекчизи. Кызыл: "Тываполиграф", 2014