Сакагаве́я, Сакаджаве́я (англ. Sacagawea, также Sakakawea, Sacajawea; 1788—1812 чылдарда барык хире) — соңгу чүктүң шошон деп индей аймактың аныяк херээжени, амгы үеде штат Айдах турар черге шаанда чурттап чораан. Сакагавея Льюис болгаш Кларктың экспедициязынга Американың барыын чүъгүн шинчилээринге дузалашкан 1804—1806 чылдарда[3], ол ынчан ында черлер чаа-ла тып алгаш турганнар.

Сакагавея

Sacagawea, оон база: Sakakawea, Sacajawea

Портрет
Төрүттүнген хүнү 1788 майның 16(1788-05-16) азы 1786[1]
Төрүттүнген чери долина реки Лемхай, вблизи г. Салмон в штате Айдахо
Мөчээн хүнү 1812 декабрьның 12(1812-12-12)[2] азы 1884 апрельдиң 9(1884-04-09)[2]
Мөчээн чери форт Лиза (предположительно), сейчас территория штата Северная Дакота
Чурт
Ашаа азы кадайы Туссен Шарбонно[d]
Ажы-төлү сын Жан Баптист Шарбонно (11 февраля 1805 — 16 мая 1866), дочь Лизетт (около 1810 - неизвестно)

Сакагавеиниң төөгүзү эдер

Сакагавея индей аймактарның диалектизин билир турган, ынчангаш аңгы-аңгы индей аймактар-биле чугаалажырда очулдурукчу болгаш орук баштакчызы турган. Кажан экспедиция лемхи отряды-биле таваржып кээрге Сакагавея олардан аъттар, хүнезин болгаш чурттаар чер чугаалажып бергеш турган, шак ол дуза-биле экспедиция Оожум океанга чедип алганнар[4].

Шарбонн деп француз экспедиция-биле чоруксап турган, ол индей аймактарның дылын билир турган, ооңей Сакагавеяның өөң-ээзи турган. Кларк болгаш Льюис-биле ужуражырда эдертип алган.

 
Сакагавея (оң талазында) Льюис болгаш Кларк-биле. Мурал Монтана төлээзиниң палатазында.

Ол ужуражылга соонда Хая даглар эртип алырда шошон аймак аъттар болгаш орук баштакчызы бээр болган деп дугуршканнар.

Сакагавея шынап-ла бодунуң билир оруктарын айтып бээп чораан, чижелээрге, июль 6 1806 чылда[5] — Гиббонс деп арт эрткеннер, а июль 13 1806 чылда[6] — Бозман деп арт эрткеннер.

Шошонар-биле чугаалажырда очулдуруп берип турган, а кол чүве дээрге экспедиция улузу-биле кады турары, ол дээрге тайбың күзелдерлиг келгенин көргузүп турган. Чүге дээрге бо черлерниң херээжен чурттакчылары кажанда-даа дайынчы улус эдертпес чораан[7].

Сакагавея дугайында шынчы төөгүлүг чүүлдер дыка эвээш арткан[8].

Ынчалза-даа ол Американың төөгүзүнге болгаш Льюис ьиле Кларктың экспедициязының төөгүзүнге кол рольду ойнаан бооп турар. XX вектиң эгезинде Националдыг американ суфражистеркаттыжыышкыны Сакагавеяның овур-хевирин херээжен улустуң салым-чаяанныы болгаш хамаарышпазының демдээ кылдыр ажыглап турганнар, аңаа тураскаалдар тургузуп турганнар.

Сакагавея 1 доллар демир акшага дүрзүлээн 2000 чылдан тура бо үеге дээр «Сакагавеяның доллары ».

Культурада эдер

«Ночь в музее» и «Ночь в музее 2», «Ночь в музее 3» деп киноларның болгаш романнарның киржикчизи (персонаж)[9][10], база бичии уруглар сериалында «Симпсоны» Margical History Tour болгаш Treehouse of Horror деп турар эпизодтарда..

Төөгүлүг болгаш онза таварылгалыг Рудольф Матениң «Далекие горизонты» деп кинозунда Донна Рид Сакагавеяны ойнап каан (1955).

Демделгелер эдер

  1. Czech National Name Authority Database as Linked Data, Báze národních jmenných autorit v podobě propojených dat
  2. 2,0 2,1 http://www.sacagawea-biography.org/controversy-of-death/
  3. NPS Lewis and Clark Trail Map. Lewis and Clark Trail Heritage Foundation, Inc.. Хынааны 2009 Тос айның 4. (чедимчок шөлүг)
  4. "Spirit Wind-Walker" Butterfield, Bonnie Sacagawea: Captive, Indian Interpreter, Great American Legend: Her Life and Death (en)  (чедимчок шөлүг — төөгү) (1998, 2000). Хынааны 2009 Тос айның 4. Архивтээн 2012 Дөрт айның 6.
  5. The Journals of the Lewis and Clark Expedition, Sunday 6th July 1806 (англ.)  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 4 Тос айның 2009. Архивтээн 2012 Дөрт айның 6.
  6. The Journals of the Lewis and Clark Expedition, Sunday 13th July 1806 (англ.)  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 4 Тос айның 2009. Архивтээн 2012 Дөрт айның 6.
  7. The Journals of the Lewis and Clark Expedition, Sunday October 13th 1805 (англ.)  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 4 Тос айның 2009. Архивтээн 2012 Дөрт айның 6.
  8. Sacagawea in primary sources (en)  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынааны 2009 Тос айның 4. Архивтээн 2004 Февраль 11.
  9. Anne Lee Waldo. Sacajawea (Expanded and Revised). — Avon Books, 1978. — 1424 p. — ISBN 978-0-380-84293-3.
  10. Grace Raymond Hebard. Sacajawea: Guide and Interpreter of Lewis and Clark Book Description. — Dover Publications, 2002. — 336 p. — ISBN 048642149X.