Олонхо

Олонхо (саха: Олоҥхо) – якут чоннуң эрте-бурунгу үеден бээр эпос жанрынга сайзырап чоруур уран чүүлүнүң бир хевири. Якут чоннуң аас чогаалының кол өзээ. «Олонхо» деп термин якут чоннуң чүгле аас чогаалын, тоолдарын илередир эвес, барык ооң чонунуң культуразын дамчыдып турар. 2009 чылда ЮНЕСКО олонхону чоннуң материалдыг эвес улустуң аас чогаалының эң шылгараңгай салгалдарының данзызынче киирген.

Олонхонуң эпозунга үндезилээн шиижиттинген көргүзүг.

Тургузуу

Поэма (шүлүглел) ортумаа-биле 10000-15000 шүлүктээн одуруглардан тургустунган болур, оларны тоолчулар (олонхожулар) ыдар. Аӊгы-аңгы сюжеттиг шугумнарны олонхожулар каттыштырып тургаш улуг хемчээлдиг олонхоларны чогаадып чорааннар, ук олонхоларны бижидип камгалап албаан болганындан амгы үеде артпаан. Олонхожуларның салым-чаяаны чаңгыс аайлашкак эвес бот-тускайлаң болганындан өскелерден ылгалып чоруур. Ол ырлап билиринден аңгыда белеткел чокка чогаадып, аянныг чугааланып билир болур ужурлуг. Олонхону ыдарда тускай аялга-биле үдевес. Олонхонуң маадырларының чугаазының аянын маадыр бүрүзүнге чүүлдештир тускай хөөн-биле ыдып, а арткан болуушкун илередип турар чугааны чугаа аяны-биле чонга бараалгадыр. Олонхо ыдып турар улустуң чугаазы-биле алырга олонхону чеди хонук дургузунда номчуп болур. Чижээ «Чүткүлдүг Нюргун Боотур» деп якут чоннуң эң билдингир олонхозу үжен алды муң шүлүктээн одуругдан тургустунган.

Сюжеттиг шугуму

Олонхонуң октаргайга хамаарышкан делегей көрүүшкүнү Айыы деп якут чонну чырыкче бодараткан шажынга үндезилеттинген. Олонхода болуп турар болуушкуннар үш оранда болуп турар - Үстүү оран (якут. Үөhээ Дойду), Ортаа оран (якут. Орто Дойду) база Алдыы оран (якут. Аллараа Дойду). Өртемчейниң ортузунда Аал Луук Мас – октаргайның терээ мандып өзүп турар. Ооң дазылдары алдыы оранче киир үнген. Ында дайынзырак, караңгы күштерниң хоргадаар чери бар. Ыяштың будуктуг чокпак кезээ ортаа оранда кижилер чурттап турар черде өзүп келген, а теректиң будуктары бедик дээрже углап, бурганнарның чурттап турар Үстүү оранынче углаан.

Олонхонуң кол темазы - Айыы аймааның, Ортаа оранда бай-шыдалдыг, аас-кежиктиг кижи-төрелгетенниң эге-чадазын салган өгбелериниң эпиктиг салым-чолун чуруп көргүскен. Ында эң кол чүүл - төөгү-биле сырый харылзаа. Олонхонуң тыптып сайзыраарынга кижи-төрелгетенниң төөгүзү кол үндезин болган. Ынчалза-даа ында чырыттынып турар төөгү херек кырында боттуг амыдырал эвес, а чоннуң мифологтуг көрүжү болуп турар. Тоолчургу чугааның үндезини кылдыр 3 сюжеттиг бөлүктү аңгылап болур. Бирги бөлүк - Ортаа оранга Айыы аймактың чурттап эгелээни. Айыы аймаа өске тоолчургу чугааларга бодаарга бурганнарның салгалы болуп турар. Олар Ортаа оранче ойлаттырып эвес, бурганның (Үстүү оранның) төлээлекчилери, черниң бир дугаар чурттакчылары болуп келгеннер. Сюжеттиг болуушкуннарда Октаргайның тургуузуун, үш оранның тыптып сайзырап келгенин, ол ораннарның чурттакчыларын, Ортаа оранның бир дугаар чурттакчыларын, оларның чер бодарап келген үеден бээр салым-чолун, чурттап эрткен оруун көргүскен. Ук сюжеттиг шугумда тургустунуп келген октаргайның корум-чурумун болгаш мифологтуг туружун тодаргайы-биле бижээн. Ийи дугаар сюжеттиг бөлүк Ортаа оранның маадырларының маадырлыг чоруктарынга тураскааттынган. Чижээ О.Н. Бетлингтиң олохонүң кол маадыры Эр Соготогтуң (якут. Эр Соҕотох) дугайында парлаттынган чүүлүнде кол маадыр укталып келген төөгүзүн билбес болуп турар. Ол Ыдыктыг ыяшта чурттап турар Ортаа оранның ээзинден ук-төөгүзүн айтырып ап, бодунуң бургандан чаяаттынып келгенин, ураангхай саха (якут. урааҥхай саха) аймактың эгезин салыр салымын билип алыр. Кол Маадыр салым-чолун үлежип чурттаар ынак эжин дилээр дээш хөй бергелерни эртип, Абасы аймак -биле (якут. Абааhы - Үстүү оранның чурттакчылары) месилдежип чорааш, Үстүү орандан кады чурттаар эжин тып алыр. Оон чаа хөгжүп орар аймактың эгелекчизи (эжелекчизи) бооп артар. Олонхонуң үш дугаар сюжеттиг бөлүүнүң темазы айыы аймакты каржы-хаажагай Абасы аймактын күштеринден камгалаан болуушкуннар-биле каттыштырган. Чамдык тоолчургу чугаалардан алырга Айыы аймактың маадырын албан-биле Ортаа оранче чоннуң дилээ-биле Үстүү орандан бурганнар чорудуп бээр азы чок-ла болза бир-ле онзагай, хуулгаазын арга-биле кол маадыр чырыкче Ортаа оранның чурттакчыларындан (бөдүүн чондан) төрүттүнүп кээр турган. Ынчалза-даа олонхонуң мотивтери дөмей, түңнелинде каттыжа бээр. Олохонуң болуушкуннарында колдуунда чаңгыс аймактың аңгы-аңгы үелерде маадырларын, оларның маадырлыг чоруктарын төөгээн бооп болур.

Олонхонуң сюжединиң быжыг туружу маадырларның овур-хевирин чангыс-аай системажытканында. Кол маадыр дээрге-ле бурганнарнын Айыы аймаандан улуг-чаагай мага-боттуг келген эр азы кыс кижи. Ол ыяап төрүмелинден хөй-хөй хуулгаазын шынарларлыг (куштуг, угаанныг, чараш) болур ужурлуг. Маадырның кол сорулгазы аас-кежиктиг, тергиин өг-бүле тудар дээш демисел, ара-албатызының, дөргүл-төрелиниң үзел-бодалын камгалаар. Кол маадырга удур каржы, дайынзырак кижилер Абасы аймактан келген болур. Оон арткан маадырлар ол ийиниң талалакчылары: төрелдери азы чок-ла болза долгандыр турар эш өөрү. Олонхонуң болуушкуннарынның эң кол өзээн мифологтуг маадырлар ээлеп турар: дээрден келген бурганнар Юрюнг Айыы Тойон (якут. Үрүҥ Айыы Тойон), аът-хөлдүң камгалакчы бурганы Кюн Джёсёгёй (якут. Күн Дьөhөгөй), херээжен бурганнар (дарийгилер) болгаш — Иэйиэхсит и Айыысыт (якут. Айыыhыт) дээш оон-даа өске.. Ук маадырлар кол маадырга дузалап, арга-сүмезин берип, ооң кол айтыкчылары болур. Ол айтыкчы бурганнарның аразында эң кол черни, ийиги чергелиг айыы аймаандан келген, кол маадырның камгалакчы сүнезиннери ээлеп турар. Олар кол маадырның салым-чолунче киржип, берге байдалдар үезинде оларга дузулажып, каржы дайзыннарны тиилеп алырынга ажыктыг арга-сүмелерни, илби-шидилерин берип турганнар. Чамдыкта кол маадырларга иччилер, чугааланып турар амытаннар болгаш акшы берген өгбелер «Сэркээн Сэсэн» (якут. Сэркээн Сэһэн) дузаны када бээр таварылгалар бар.

Күүселде (Олонхонуң ыдарының онзагайы)

Олонхонуң ыдарының дөзү үн үделгези болгаш тускай аялганың ээлчештирер солчуп турарындан тургустунар. Ол үеде тоожуушкун анаа номчуп турар ышкаш боор, а маадырларның дорт чугаазын ырлаан ышкаш аялгалап тургаш ыдар. Маадырларның монологтарын хуулгаазын сумелерни, бурганнарның баш бурунгаар чугаалаан чүүлдерин, ол үеде маадырларның эмоционалдыг байдалын көргүзерде ажыглаар. Колдуунда олонхода кезек аңгы аялгаларны маадырларның бөлүктериниң аайы- биле ылгап турар. Бот-боттарынга удурланыштыр ылгалып турар хөөннү Айыы болгаш Абасы аймактарны көргүзерде ажыглап ыдар. Мифологтуг трикстер деп аттыг овур-хевирни көргүзерде олонхожулар база бир онзагай арганы ажыглаар. Трикстерге колдуунда кол маадырның хеймер дуңмазы азы кадарчы кырган-ава хамааржып болур. Олар Ортаа оран биле Үстүү оранның дугуруштурукчулары болурлар.

Аймак бүрүзу олонхо ыдар тоолчулуг боор, ынчангаш олонхожуларның саны хөй. Олонхону ыдар чаңчылды улуг назылыг олонхожулар салгалдан салгалче өөредип турар. Чүге дизе олонхонуң салдары-биле якут чоннуң культуразы, ажыл-амыдыралы, делегей-көрүүшкүнү өскелерден ылгалып турар.

Билдингир Олонхожулар

20-ги чүс чылдың эгезинде якутияның бичии-бичии суурларындада 20-20 хире олонгожулар бар деп чизелеттинген. Тергиин дээн олонхожулар колдуунда бөдүүн ядыы чондан үнуп турар. Олар хой санныг олонхоларны шээжилеп ап, өске олонхо ыдып чоруур улустан үлегерни ап бодунуң билиин өстүрүп ап турарлар. Шак ынчалдыр олонхога бердинипкеш, бодунуң аал-коданын, ажыл-амыдыралын сайзырадып шыдавас апаар. Олонхону чонга ыдып бээрге чон хой эвес акша төлеп бээр турган. Колдуунда эът, үс, тараа дээн ышкаш чүүлдер бээр. Чондан билдингир олонхожуларга Табаахырап, Чээбий, Говоров, Кынат, Тонг Суорун суглар хамааржыр.

• Якут литератураның болгаш поэзияның үндезилекчизилериниң бирээзи — Ойунский Платон Алексеевич — олонхону сайзырадырынга улуг үлүг-хуузун берген. Аныяк чоруур үелеринде база бир билдингир олонхожу чораан. Билдингир якут "Чүткүлдүг Ньургун Боотур" деп олонхону тоожуп номчааш бижиткен.
• Зверев Сергей Афанасьевич — Кыыл Уола, база бир билдингир олонхожу. Чүткүлдүг Нюргун Боотур деп олонхога үндезилээш драма тургускан.
• Сөөлгү үелерде олонхону ыдып чоруур олонхожуга Петр Егорович Решетниковту хамаарыштырып болур. Ол Таттин аймакка хамааржыр.

Олонхонуң шинчээчилери

• Ойунский Платон Алексеевич – якут чогаалчы, хөй-ниитичи.
• Илларионов Василий Васильевич – якут фольклорист, профессор, филология эртемнериниң кандидады, Саха (Якутияның) эртем талазы-биле хүндүлүг ажылдакчызы.
• Пухов Иннокентий Васильевич (1904—1979) – якут чогаалчы, литература шинчилекчизи, фольклорист, олонховед, филология эртемнериниң кандидады.

Олонхо уран чүүлде

Аныяк чурукчуларның ажылдарында Олонхонуң мотивтери улустуң аас чогаалы-биле болгаш тоолчургу маадырлар-биле катчып турар.

Үндүрүлгелер

• Нюргун Боотур Стремительный: Якутский героический эпос олонхо / Воссоздал на основе народных сказаний Платон Ойунский; Пер. на рус. яз. В. Державин; Под общ. ред. С. В. Михалкова; Статья и комментарий И. В. Пухова. — Изд. 2-е. — Якутск: Якутское книжное издательство, 1982. — 432 с. — 40 000 экз. (в пер.) (на русском языке)
• Якутский героический эпос: Кыыс Дэбилийэ. — Новосибирск: Наука, 1993. — (Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока). (в пер.) (на русском и якутском языках)
• Якутский героический эпос: Могучий Эр Соготох. — Новосибирск: Наука, 1996. — (Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока). (в пер.) (на русском и якутском языках)

Ажыглаан литература

• Алексеев Э. Е., Николаева Н. Н. Образцы якутского песенного фольклора. Якутск, 1981.
• Емельянов Н. В. Сюжеты ранних типов якутских олонхо. М., 1983.
• Океанариум — Оясио. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] ; т. 24). — ISBN 978-5-85270-361-3.
• Илларионов В. В. Искусство якутских олонхосутов: монография / Ред.: С. Н. Азбелев, Н. В. Емельянов; Ин-т яз., лит. и истории Якут. фил. СО АН СССР. — Якутск: Якутское книжное издательство, 1982.
• Илларионова Т. В. Текстология олонхо «Могучий Эр Соготох»: сравнительный анализ разновременных записей. Новосиб., 2008.
• Могучий Эр Соготох. Новосиб., 1996.
• Нюргун Боотур Стремительный. Якутск, 1975.
• Пухов И. В. Якутский героический эпос олонхо: основные образы. М., 1962.
• Семёнова Л. Н. Эпический мир олонхо: пространственная организация и сюжетика. СПб., 2006.
• Куропаткин А. М. Мы выбираем Олонхо. СПБ., 2019.

Шөлүглер

• Культурно-информационное пространство «Портал Олонхо» — Официальный республиканский ресурс об Олонхо и культуре Республики Саха (Якутия)
• Олонхо — страница Олонхо портале «Культура.рф»
• Олонхо в портале «Наследие»
• Отрывки текстов на сайте Kuyaar.ru
• Olonkho.info — мультиязычный портал Информационной системы «Олонхо»
• Страница Олонхо на сайте ЮНЕСКО
• тексты олонхо
• Олонхо «Нюргун Боотур стремительный» по-русски
• Статья "Мы выбираем Олонхо"