Моңгуш Нимажап
Моңгуш Нимажап – Шеми моңгуштарының чагырыкчызы. Чон ол кижиге “Шеми Тергиини”[1] деп шола берген.
|
Моңгуш Нимажап | |
|---|---|
Чурталгазының үзүндүлери
эдерНимажап 1979 чылда Хемчиктиң Даа кожуунунга Шимелиг[2] сумузунга төрүттүнген. Ооң адазы суму даргазы чораан, бай шыырак Айыжы деп ашак-тыр. Айыжы ийи оолдуг турган. Бирээзин Ёнзак дээр, өскезин Нимажап дээр. Олар ийелээ моолга эртем чедип алган.
Нимажап моол, кыдат дылды эки билир кижи турган. Хайдып ону эскергеш Нимажапты бодунуң таңма черинче ап алган. Нимажап таңма черинге бижээчи чорааш Буян-Бадыргы-биле таныжып алган. Хайдып чок апаарга, үр-даа болбаанда Улаастайда чанчын кижи ооң азыранды оглун ноян кижи кылып каан. Аныяк оол чааскаан төре баштап шыдаар эвес. 16-17 харлыг Буян-Бадыргы улуг дүжүметтерниң хайгааралы-биле Хемчик кожуунун баштап эгелээн. Хамык дүжүметтер аразындан Нимажап деп кижи анаа эвес кижи турган. Ол кижи Буян-Бадыргының акызы бооп бак чүведен аныяк ноянны камгалап чораан, башкызы бооп аныяк ноянга мерген сөзүн, ажык сүмезин сөглеп чораан. Төре баштаары дээрге кончуг чүве-дир, аш карактыг-даа улус турар, бажы эъттени берген мегечи улус база турар боор чүве.
Кыдат эжелекчилер
эдерРомановтарның төрези дүжерге Буян-Бадыргы үр-даа болбаанда кыдаттар-биле харылзаа тудуп алган турган[3]. 1917 чылда[4] Нимажап чагырыкчы биле Тактаң-камбы Бээжин талазынче хап чорупканнар[5].
Ынчан Харбинге моол дыл кырынга бижээн орустарның “Монголун Сонин бичиг” деп журналы үнүп турган. Аңаа 1918 чылдың июньда Тыва дугайында үзүндү парлап каан болган. Ооң ниити утказы мындыг, “кыдаттың чазаа Урянхай дугайында чугаалашкан. Урянхай Өргээде[6] моолдардан аңгыланып үзүлгеш кыдат чурту-биле каттыжар деп барган” деп чүүл бижип каан болган[7]. Чогум ол журналга бижээн чүве арай хөөредиглиг бооп турар. Чүге-дизе Амбын ноян баштаан үш кожуун моолдарга бараалгаан[8]. Ынчан хемчиктерниң дүжүметтери дөгере орустарга удур турган дээрге база шын эвес болур. Бээзи кожууннуң нояны Куулар Чымба оон ыңай Чамзы-камбы “орустарга ооргаланып чорза багай эвес” деп бодап турган.
1918 чылда, чазын кыдат чазактың улузу Улаан-Кум хоорайга Хемчик нояннарын ужуражылгаже чалаан. Ынчан кыдаттар, үезинде келбээн, ынчангаш чугаа болдунмаан. Ол-ла чылын 6 айда Чадаанаже кыдат чазактың улузу чаларап келген. 6 дарга биле 2 үдекчи, 3 кыдат садыгжы. Кыдат садыгжыларның үжелдирзи манчжурлар үезинде Тывага бүүзелерлиг[9] турган. Кыдаттар Хемчиктиң дүжүметтеринден чагаа ап алыр деп сорулгалыг келген. Ол чагаага Хемчиктиң нояннары кыдат чазакче, “бистиң, Хемчиктиң Даа биле Бээзи кожуунун кыдат күрүнүң эрге-чагыргазынче ап алыңар”, дээнзиг дилег чортур ужурлуг турган.[10] Буян-Бадыргы кыдат чазакче чагаа чортурун четтикпээн боор. Ыракта орустарның барааны көстүп келген.
Ол-ла үеде, Урянхай крайда комиссарның дузаклакчызы болур Я. И. Мальцев деп кижи казак шериглер-биле кады Хемчикте нояннарга аалдап келген. Буян-Бадыргы Я. И. Мальцевке: “Мен Сагаан хаанга аксым-сөзүм берген кижи мен, ам Сагаан хаан чок тур, халаттырган, мооң ужурунда орус күрүнеге албан херээм-даа чок”, диген. Я. И. Мальцев ооң чугаазын тооваан… Келген кыдат аалчыларны орустар Тывадан үндүр шаапкан.
Удаваанда кыдат чазак Ян Шичао деп чанчынга шериг дааскаш оозун Хемчикче чортупкан. 1919-21 чылдарда мырыңай дайын эгелээн. Хемчиктиң Даа кожууну орустардан хоорлуп алгаш турган.
Нимажап чагырыкчы, Тактаң камбы, Буян-Бадыргы суглар, “бир эвес кыдаттың хүрээлеңинге турар болзувусса бистиң чурталгавыс Эжен хаанның үезинде ышкаш шөлээн болур”, деп бодап турган боор. Хамык чүвениң ужуру шынында ындыг эвес турган. Кыдаттарга идегээри кончуг багай чүве-дир. Ол кыдаттар дээрге Эжен хаанның үезинде турган “кыдаттар” эвес-тир. Ол өске "кыдаттар-дыр", ол ёзулуг кыдаттар-дыр. Эжен хаан алыс боду манчжур сөөктүг кижи-дир. XVIII-XX вектерде Тываны, Моолду, Төвүт чуртун, Кыдат чуртун, Көрей чуртун манчжур чоннуң хааннары, нояннары чагырып турган. XX дугаар векте манчжур нояннар аргажок кылдыр кыдатсып калган, ынчалзажок олар кажан-даа боттарын “кыдат улус бис” дивейн чораан.
1918 чыл. Дуңзаалыг керээ
эдер1917 чылда орустар чуртунга хувискаал өөскүй берген. Хувискаалчы орустардан Инокентий Сафьянов деп кижиниң салымы онза-солун. 1918 чылда түр када Тывага большевиктер чазаа тергиидей бээрге И. Сафьянов орус биле тыва чоннуң чыыжын эртирер деп бодап алган.
1918 чылдың 6 айның 14-18 хүннеринде тыва төлээлекчилерниң хуралы бооп турган. Хемчик кожуунундан ынаар Нимажап чагырыкчы чораан. Тыва улустуң чыыжын Моңгуш Нимажап удуртуп эртирген. Хуралдың ажылы ажыттынарга Нимажап, орус хувискаалчыларга болгаш оларның баштыңы болур улуг Ленинге хамык чүвениң чаагай болурун күзеп каан. 18-тиң хүнүнде керээ чардынган. Бир таладан “Урянхай крайының Советтери”, өске таладан “Тываның 6-ды кожуун төлээлекчилеринден” чардынган кэрээни тывалар “Дуңзаалыг керээ” деп адап алган. Ол керээниң 2 дугаар чүүлүнде “Таңды Тывазының 9 кожууну болза кымдан-даа хамаарышпас чурт”, деп айыткан. 4 дугаар чүүлүнде “бо үеден эгелеп Тываже орустарның көжүп кирерин соксадыр ужурлуг” деп айыткан. 10 дугаар чүүлүнде “тыва биле орус улус аразынга маргыштыг айтырыг тыптып кээр болза кады демниг ону сайгарар ужурлуг”, деп бижээн.
Дуңзаалыг керээде Моңгуш Нимажаптың холунуң үжүү бар. Хемчиктиң дүжүметтери “ам-на орустардан адырлып алдывыс”, деп иштинде аажок өөрүп турган боор. Чыыш үезинде, "большевик биле ак орустар аразында дайын эгелээн", деп медээ келген. Таңды Тывазының 9 кожууну кымдан-даа хамаарышпас чурт болуру соңгаарлаттынган. Чүге-дизе тыва нояннар аразында эп-чөп турбаан. Сафьяновтуң күзели чүгле 1921 чылда боттанган.
Ужуражылга
эдер1921 чылдың 6 айның 25-26 хүннеринде И. Сафьянов Хемчиктиң дүжүметтери-биле чугаа кылган. Хемчиктиң Даа кожуунундан аңаа Буян-Бадыргы биле Нимажап турган. Ужуражылга үезинде орустуң, тываның төлээлери хөй-ле чүве чугаалашкан. Тыва бот-догунаан күрүнелиг боор болза, даштыкыдан халдап келир хамык эжелекчи, чиижең чүвелери чылча шаварынга РСФСР күрүнези дузалажып бээр, деп И. Сафьянов аазаан. И. Сафьяновтуң чаңын билир хире тыва дүжүметтер ол кижиге бүзүрээн.
Нам
эдерБольшевик орустар барган турган черинге-ле нам тургузар чаңныг улус чораан. 1921 чылда 8 айда Элегеске орустарның сүмези-биле Таңдының кезек араттары бодунуң намын тургускан, соонда ол намны улус “Угудар яамы” дижи берген. Угудар яамызын Оюн Күрседи деп кижи баштап турган.
1921 чылда он айда, Бии-Хемге улуг чыыш болган ынаар Күрсединиң улузундан аңгыда Нимажаптың баштап чыып алган кезек дүжүметтери база келген. Аңаа хурал болган, ол хуралга "Тыва Араттың Револустуг Намын" тургузар дугайында дугуржуп алган улус-тур. 1922 чылдың эгезинде Намның I дугаар чыыжы болган. Ооң ажылынга 40 хире төлээ киришкен. Хурал үезинде, намга хамаарышкан бодунуң чогааткан устав биле программазын Нимажап номчаан тур. Төлээлекчилер намның дүрүмүн хүлээп алырга, ооң Төп Комитедин соңгаан. Төп Комитетче Нимажап, Лопсаң-Осур, Түмен-Назыты, Дарыма-Базыр, Лопсаң-Сорукту суглар кирген. Төп Комитеттиң даргазы кылдыр Маады Лопсаң-Осур соңгуттурган, бижээчи Моңгуш Нимажап болган.
Баштайгы нам үр-даа ажылдаваан, ооң ажылын 1923 чылда үш айда соскаткан. Тывага болуп эртип турган нам чыыжын орустар кыдыындан хайгаарап көрүп турган. Тываның намы ажылын соксадырга орус большевиктер чазак улузун «намдан тургузуңар», деп сыындырып эгелээн. Соонда, ТАР Намының II дугаар чыыжы болган Нимажап аңаа мынча диген: «Тыва улустуң ажык-херээн камгалап шыдавас боорга ооң ажылын соксаткан чүве».
Биче Хурал
эдер1924 чылда II дугаар Улуг Хуралга Нимажапты Биче Хуралдың даргазы кылдыр соңгаан. Биче Хуралдың ажылын ол кижи 1929 чылга чедир удуртуп чораан. 1925 чылда Нимажап, чазак даргазы Дондук болгаш даштыкы херектер яамызының сайыды Далаа-Сүрүң Москваже чораан. Чорук чогаан, 1925 чылда Таңды-Тыва Арат Республиканы РСФСР-ре күрүнези тускай бот-догуннааан күрүне кылдыр көөрүн дагдынган. 1926 чылда Моол күрүнези база Тываны бот-догуннаан күрүне кылдыр көөрүн хүлээттинип алган.
Политиктиг шаажылал
эдер1929 чылда күзүн Тыва Арат Республиканы удуртуп баштап турар улус солчу берген. Орустарның дузазы-биле чазакка болгаш намга аныяк хувискаалчы улус олурупкан.
1930 чылда хувискаалчылар Нимажаптың хөреңгизин хынаап, мал-маганын хавырып аппарган, бодун Улуг-Хемче шөлүпкен. Ооң оглун Барыын-Хемчикче шөлүп чортупкан, кадайын Сүт-Хөлче үндүр шөлүпкен. 1932 чылда Дондукту, Буян-Бадыргыны боолап каан үеде, соонда үр-даа болбаанда Улуг-Хем эриинге Нимажаптың чыткан мөчүзүн улус тып алган. Моңгуш Нимажаптың канчаар өлгенил? Ынчан ону кым-даа билип чадап каан. Кижи бодаарга бир “маңгыс” Нимажапты өлүргеш, ооң бодун хем кыдыынче аппарып октапкан боор.
Солун чүүл
эдерТывага ССРЭ күрүнүң элчизи чораан Ф. Г. Фальский деп кижи чөнүй бергеш бодунуң сактыышкыннарын бижээн. Ол кижи Нимажапты: “Тываның тергиин удуртукчузу, шыырак эртем билиглиг кижилерниң бирээзи, ажылы-биле төрээн чуртунга кончуг чугула ажык-дузаны чедирген...”, деп бижээн.
1954 чылдың октябрь 8 чаазында Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей суурунга Доңгак Хуралбай уруу Барыкаанның, шолазында Дарга-кадайның мындыг сактыышкынын дыңнап бижээн мен.
База бир дыңнаан чүвем бар, ол болза Шеми Моңгуштарының Нимажап чагырыкчыны, шолазында Шеми Тергиинин бурунгаар чоруткан дижип турар чүве. Хемчиктиң Бээзи болгаш Даа кожууннарында Нимажап дег бижээчи чок турган чүве дижик. Төре херээнге холбашкан бижиктерни бистиң ноян Нимажампка көргүзер, харыы бижиктерни аңаа бижиттирер турган дижир чүве. Буян-Бадыргының Таңма өргээзинге Хем-Белдиринден чажыт бижиктер кээп турар апарган дижир. Ол бижиктерни орус большевиктер чоргузуп турган дээр. Нам тургузар деп баарда, бистиң ноян Буян-Бадыргы бодунуң тергиин дүжүмедин Нимажап чагырыкчыны ынаар чоруткан дээр чүве. Ол ынчан Хем-Белдиринге турбаан боор. Бег-Хем кожуунунда Кара-Ыяшка барган дээр чүве. Өөктүң Кара-Ыяш деп чүве дыңналып келген. Дамчыыр дыңнаарга, ол черге бир бай орус чурттап турган дижир чүве, хирезин бодаарга, ол черге тыва өглер болгаш орус бажыңнар тургулаан боор. Намның дүрүмүн, намның программазын бижи деп, гүң ноян Буян-Бадыргы демги ол Тергиинге даалга берип турган дижир чүве. Ол шын боор. Улуг Шуулганче баарда, гүң ноян Буян-Бадыргы шыырак-шыырак дүжүметтеринге Үндезин хоойлу бижиттирип алгаш, барган дижир чүве[11].
"Буян-Бадыргы" деп ийи томнуг роман-эсседен үзүндү.
Чон аразынга шоолуг көскүлеңневес, ынчалза-даа кылган ажылы көскү, ол дээрге Шеми моңгуштарының "Тергиини” Нимажап-тыр.
Тайылбыр кезек
эдер- ↑ Арын 86. Белоцарск хоорай. // Моңгуш Кенин-Лопсаң. "Буян-Бадыргы". Ийи томнуг роман-эссе. — Кызыл.: "Новости Тувы", 2000.
- ↑ амгы үеде ол чер Шеми сумузу болур.
- ↑ арын 67. История Тувы: Глава II. Внутриполитическая обстановка и борьба с военной интервенцией (1917-1921 гг.) 1. Революционные события и их влияние на Туву. В 3 т. - Т. II. / Под общ. ред. В. А. Ламина. - Новосибирск: Наука, 2007. - 430 с. ISBN 5-02-029829-8 (т. II).
- ↑ Олар кажын кыдатче киргенил? Хирезин бодаарга 1917 чыл хевирлиг.
- ↑ арын 134-135, Дуңзаалыг керээ. // Моңгуш Кенин-Лопсаң. "Буян-Бадыргы". Ийи томнуг роман-эссе. — Кызыл.: "Новости Тувы", 2000.
- ↑ Амгы Улаан-Баатар деп хоорай-дыр.
- ↑ арын 155, Буян-Бадыргы биле Ян Ши-чао. // Моңгуш Кенин-Лопсаң. "Буян-Бадыргы". Ийи томнуг роман-эссе. — Кызыл.: "Новости Тувы", 2000.
- ↑ Тожу, Салчак биле Оюннар кожууну
- ↑ склады-биле каттай тудуп каан садыг бажыңы-дыр.
- ↑ арын 90. Н. П. Москаленко. Этнополитические вопросы образования Тувинской Народной Республики (1921-1944 гг.). // Журнал "Этнос, Общество, Государство". №2, 2002.
- ↑ арын 306 биле 307. Буян-Бадыргы – нам кежигүнүнче кирген. Хаван чыл – 1923 чыл. // Моңгуш Кенин-Лопсаң. "Буян-Бадыргы". Ийи томнуг роман-эссе. — Кызыл.: "Новости Тувы", 2000.
Үндезини
эдерХонук-оол Моңгуштуң бижээн чүүлү “Шеминский мудрец”. // Новые исследования Тувы. Четкиде сеткүүл. 21.06.2012. Ол чүүлдү эң баштай “Тувинская Правда” солунунга парлаан. “Тувинская Правда”. 2012. - №64. -С. 6 — 7