Кызыл-оол, Илья Дөңгүр-оолович

Кызыл-оол, Илья Дөңгүр-оолович (1918, Кожай, Улуг-Хем, Тыва) - Тываның бир дугаар эртемдени, ветеринарлыг эртемнерниң кандидады (1952), доцент, Москваның ветеринарлыг академиязының кызыл дипломнуг доозукчузу (1941). Тыва АССР-ниң алдарлыг ветеринар эмчизи, Тыва АССР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы. Ооң ады "XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери" деп күрүне номунда мөңгежиттинген.

Илья Дөңгүр-оолович Кызыл-оол
Төрүттүнген хүнү:	1918(1918)
Төрүттүнген чери:	Тыва
Эртем сферазы:	уксаажыдылга
Ажыл чери:	ТДЧТЭШИ, ККПИ
Альма-матер:	Москваның ветеринарлыг академиязы
Эртем деңнели:	втеринарлыг эртемнерниң кандидады

Намдары

Илья Дөңгүр-оолович Кызыл-оол Тываның Улуг-Хем кожуунунуң Кожай деп черге 1918 чылда ядыы арат өг-бүлеге төрүттүнген. Ада-иези чок боорга өскүс арткан

Өөредилгези

Илья 1929 чылда Шагаан-Арыгның орус школазынче киргеш, аңаа 4 классты чедиишкинниг доозуп алган. Ынчан ТАР-ның Чазаа ону 1933 (азы 1934) чылда Ойрот-Тура хоорайда көдээ ажыл-агый техникумунче өөредип чоргузупкан. Өөредилгеге дыка сундулуг болганындан, чүгле эге класс билиглерлиг-даа турган болза, техникумну кызыл дипломнуг дооскаш, зоотехник эртемин чедип алган.

Тывага ынчан кадрлар дыка чедишпес турган-даа болза, ону Тываның Чазаа улаштыр-ла Москваже 1937 чылда өөредип чоргускан. 1941 чылда Москваның ветеринарлыг академиязын 23 харлыында база-ла кызыл дипломнг дооскаш, ветеринар эртемниг болган.

Мал-маганны чайладыр көжүрүп турганы

Өөредилгезиниң сөөлгү айларында база шупту москвачылар-биле бир дем хоорайның камгалалынга киришкен. Отрядтарга чарылгаш, дүн-хүн дивейн фашистерниң октаан өртенир бомбаларындан кыпкан өрттерин өжүрүп, хоорай кыдыынга оңгулар казып чоруп турганнар. Күрүне шылгалдаларын дужааган дораан ветеринарларны фронтуже мал-маган чайладыр көжүрер ажылче чоргузупкан. Аныяк дээди эртемниг оолдар-кыстар Брянск болгаш Орлов областьтарынга арган-дорган, аарыг малды аңгылап, кадык, шыырактарын Урал ажыр демир орук-биле вагоннарга чүдүргеш чоргузуп турганар. Уйгу-чыдын чок, фашисттерниң бомбаларының адаанга-даа тура дүшпейн, 1941 чылдың бүдүн июль, август, сентябрьны ажылдааш, октябрь ортанга дээш ажылдап келгеннер.

Москвага эглип келирге, ТАР-ның элчин чери (посольство) Куйбышевче көже берген болган, Ильяның диплому база өске-даа документилери ында турган. Куйбышевте демир орук станциязында дыка хөй мал-маган чыглып каан турган. Чүгле кыс улус ажылдап турган болгаш, олар мал-маганны кажаалап, кажаа-хораа кылып, септеп четтикпейн турганнар. Элчин чериниң даалгазы-биле аңаа дузалажып турда-ла декабрь ай үнүп келген. Илья чүгле чаа чыл уткуштур чанып кээр аргалыг болган.

Шериг-ветеринарлыг албан чери

Ветеринарлыг албан чериниң капитаны И. Т. Кызыл-оолду ТАР-ның Чазаа Мал-маган болгаш чер ажылының яамызынче эпизоотолог эмчи кылдыр чоргузупкан. Бир ай болганда ол Тыва улусчу-революстуг шеригниң Шериг-ветеринарлыг албан чериниң даргазы кылдыр томуйлаан. Ол дораан-на ветфельдшерлер школазын тургускаш, ажылдап кирипкен. Бүдүн Тывадан малды чыггаш, фронтуже белеткээри ындыг амыр эвес. Чүгле дириг мал эвес, эът, кеш, өлүк, үс, аң эъди дээш оон-даа өске чүүлдерни чоргузуп турган.

Дайын соонда 1961 чылга чедир ол Чөөн-Хемчик кожууннуң ветеринар эмчизи кылдыр, Тыва АССР-ниң ветеринарлыг эргелелиниң даргазы кылдыр, аңаа-ла уксаажыдылга зоотехниги кылдыр, ооң соонда областьтың көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы кылдыр (ам болза көдээ ажыл-агый сайыды), опыттыг көдээ ажыл-агый станциязының директору кылдыр ажылдап чораан. Область чөвүлелиниң депутады кылдыр, Намның обкомунуң кежигүнүнге, дыка хөй конференцияларның төлээзи кылдыр соңгуттуруп турган.

Эртем ажылы

Эртем ажылын Илья Дөңгүр-оолович база ара кагбайн чораан. ТДЧТЭШИ-ниң улуг эртем ажылдакчызы (1961-1967), көдээ ажыл-агый техникумунуң, Кызылда күрүнениң педагогика институдунуң (1967 чылдан), көдээ ажыл-агый институдунуң башкызы бооп ажылдап чораан.

Аспирантураны Москвага ВИЭВ-ке (Всероссийский институт экспериментальной ветеринарии) тергиин дооскаш, 1952 чылдың май 9-та «Эпизоотологическая характеристика Тувинской Автономной области» деп темага кандидат эртем чадазын чедиишкинниг камгалап алган. Тываның бир дугаар эртемдени апарган.

Тывага бир дугаар улуг эртемден тывылган соонда, мал-маганның уксаазын экижидер талазы-биле ажыл кидин-түлүк эгелээн. Тывага тус черниң бөдүүн дүктүг хойларын нарын дүктүг хойлар-биле хайнакташтырып эгелээн. Малчыннар бир хойдан 500 грамм эвес, 3 кил дүктү кыргып ап турар апарган, 100 төрүүр хойдан 30 эвес, 80 хураганны ап турар апарган. Эртемниң ачызында ындыг экономиктиг чедиишкиннерлиг болган! Илья Дөңгүр-оолович Тывага эртемни нептередиринге үлүг хуузун могаг чокка киирип чораан.

Илья Кызыл-оол 30 хире номнар болгаш номчугаштарның автору. Бирги ному 1947 чылда «Заразные болезни животных в Туве и меры борьбы с ними» деп аттыг үнген. 1959 чылда «Русско-тувин­ский словарь сельскохозяйственных терминов» деп ному үнгеш, 1987 чылда немелделиг катап база үнген.

Өг-бүлези база эш-өөрү

Тываның баштайгы эртемдениниң өөнүң ишти - фронтучу Тамара Фёдоровна. Ол медучилищени дооскан, Москвадан Прибалтика чедир дайын операцияларынга киришкен. Оларның оглу Борис Авиациалыг институт дооскан, уруу Марина - психотерапевт, Октябрина - бизнесмен. Керни - хакас, улуг күдээзи - орус, бичии күдээзи - тыва. Ынчангаш Илья Дөңгүр-ооловичтиң уйнукатры аңгы язы-сөөк.

Степан Сарыг-оол-биле чоок эдержип чораан, ооң "Аңгыр-оолдуң тоожузунда" Ильяның дугайында төөгүлер база кирген.

Казанның ветеринарлыг академиязының профессору, Ортаа Поволжьеде бир дугаар ветеринар эртемнерниң доктору Аншар Фазульзянов үезинде Тывага база ажылдап чораан. Ол Илья Дөңгүр-ооловичти бодунуң баштай ону эртемче сонуургадып киирген башкызы деп санаар.

Шаңналдары, ат-алдары

• Күш ажылдың Кызыл Тук ордениниң кавалери
• Тыва АССР-ниң алдарлыг ветеринар эмчизи,
• Тыва АССР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы.
• Ооң ады "XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери" деп күрүне номунда мөңгежиттинген.
• ТАР-ның Күш ажыл ордениниң кавалери
• «1941-1945 чылдарда Ада Чурттуң Улуг Дайынынга шылгараңгай ажылы дээш» деп медаль
• «Жуковтуң медалы»
• "Германияны тиилээни дээш" деп медаль
• Улуг Тиилелгениң юбилейлиг медальдары.

Дөс

1. Илья Дөңгүр-оолович КЫЗЫЛ-ООЛ // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл, 2004. А. 230
2. Сонам С.С. Кызыл-оол Илья Төнгүр-оолович: 80 харлаанынга // Люди и события. Кызыл, 1997. А. 99-103
3. Кызыл-оол Илья Төнгүр-оолович [о нём] // Учёные ТИГИ. Кызыл, 2005. А. 67-68
4. Первый ученый Тувы

Шөлүглер

1. ОДИН ИЗ ПЕРВЫХ КРАСНОДИПЛОМНИКОВ
2. От чабана до кандидата наук