Конституция

Конститу́ция (от лат. constitutio — «тургузуг, доктаадыг, чогаадыг») — күрүнениң үндезин хоойлузу, онзагай нормативтиг хоойлу-дүрүм актызы, дээди юридиктиг күштүг.

Кайгамчык улуг дүрүмнерниң хартиязының хоолгазы

Күрүнениң политиктиг, хоойлу-дүрүмнүг, экономиктиг өзээн Үндезин хоойлу тодарадып турар. Үндезин хоойлу — күрүнениң тургузукчу документизи. Ында күрүнениң кол сорулгаларын бижээн. Хөй кезии күрүнелерде Үндезин хоойлуну тургузукчу хурал азы референдум дузазы-биле хүлээп ап турар. Үндезин хоойлу деп сөске мындыг юридиктиг демдеглелди берип болур: күрүнениң кол юридиктиг нормативтиг хоойлу-дүрүм актызы Ол болза күрүнениң политиктиг, экономиктиг, хоойлу-дүрүм системаларын база күрүнениң болгаш хамааты кижилерниң эргезиниң болгаш хүлээлгелериниң үндезиннерин быжыглап турар. Материалдыг ужур-утка биле алырга Үндезин хоойлу дээрге күрүнениң дээди органнарының, оларның тургустунганының болгаш ажыл-агыйының чоруп турарының чурумун, оларнын аразында харылзааны база билиглерин, күруне эрге-чагыргазынга хамаарышкан ангы кижиниң принциптиг үзел-бодалын илереткен эрге нормаларының каттышканы болур. Ниитилелдиң керээзиниң теориязы биле алырга Үндезин хоойлу дээрге күрүне-биле чоннуң аразында чардынган керээ болуп турар. Ол керээде күрүнениң тургустунган корум-чурумун, оларның аразында харылзааны канчаар чоруп турарын шынзылап бижжн. Хоойлу-дүрүмнүң билииниң аайы-биле юридиктиг болгаш херек кырында ийи аңгы Үндезин хоойлу бар деп турар. Юридиктин Үндезин хоойлу дээрге ниитилелдиң иштинде харылзааларны башкарып турар хоойлу-дүрүмнүң нормаларының системазы болур. Херек кырында Үндезин хоойлу дээрге шынныг болуп турар харылзаалар.

Бөлүктээшкин

Хевириниң аайы-биле Үндезин хоойлу ийи бөлукке чарлып турар:

• Бижиттинген
• Бижиттинмээн.

Бижиттинген үндезин хоойлулар дээрге нормативтиг актылар (хөй кезии күрүнелерде бар), чок болза конституциялыг азы органиктиг хоойлуларның (чижээ, Швецияның үндезин хоойлузу, Испаниянын үндезин хоойлузу) ниитизи.

Бижиттинмээн хоойлу дүрүм болза конститустуг шынарлыг нормалардан, «тарамык» хөй актылардан, болгаш конституциялыг чанчылдардан тургустунган (англосаксонский правовой өг-бүле чурттарның онзагайы (СШАдан аңгыда), Великобританияның Үндезин хоойлузу).

Үндезин хоойлуларнын тургузуу

Шупту Үндезин хоойлунуң доктаалдарың тургузуу колдуунда дөмейлешкек. Олар дараазында бижиттинген дүрүмнерни боттарынче киирип турар:

• Күрүнениң эрге-чагырганын тургузуунуң дугайында тодарадылга, эрге-чагырга органнарының эрге-хүлээлгелерин облгаш бүрүн эргелерин, база оларнын чонга хамаарылгазын илередип турар.
• Хамааты чоннуң кол хүлээлгелери болгаш эргелери – хамааты чоннуң хостуг эргелери.

Үндезин хоойлу-дүрүмнүң хүлээлгелери

Күрүнениң ниитилел системазындан хамаарышпайн турар Үндезин хоойлу-дүрүм кезек кылып турар хүлээлгелерлиг:

• Тургузукчу хүлээлгези

Бо хүлээлгезинге хамаарыштыр, ниитилелге болган чугула өскерлиишкиннерниң түңнелдинде илереттинип келир Үндезин хоойлу-дүрум күрүнениң ниитилел чуртталгазының, политиктиг болгаш эрге талазы-биле келир үеде сайзыралының өзээ болуп турар. Ынчап кээрге, Үндезин хоойлу-дүрүм амгы үеде бар кижилерниң ажыл-чорудулгазының болгаш келир үеде тыптып келир ниитилел хамаарылгаларга үндезин болур. Оон аңгыда турузукчу хүлээлгези баштай күрүнениң бүдүн политиктиг системагазынга илереп көстүп келгеш улаштыр тодаргай күрүнениң хоойлу дүрүм институттарынга илереттинип эгелээр.

• Организакчы хүлээлгези чүгле чедип алган түңнелдерин быжыдып турар эвес, оон аңгыда күрүнениң болгаш ниитилиелдиң мурнунга чаа сорулгаларны салып турар. Оон ангыда ол массаларның политиктиг идекпейин улгатырып, күрүне органнарының болгаш ниитилелдиң эвилелдериниң, бүгү чоннуң чаа үнген үндезин хоойлунуң аайы-биле ажыл херээн кылырынга дузалыг. Ынчангаш, Үндезин хоойлу чүгле бар байдалдарның ужур-утказын илередип турар эвес, оон аңгыда ону чедип алырда херек тодаргайлаан механизмнерни бодунда шыгжап турар.
• Даштыкы политикага хамаарыштыр хүлээлгези чүгле политиктиг чуртталгаже көрүнген эвес, оон аңгыда чаңгыс аай даштыкы политиканың өзээ база болуп турар.
• Идеологтуг хүлээлгези кандыг-ла бир политиктиг өөредигни кол кылдыр Үндезин хоойлуга бадыткаарын илередип турар. Бо хүлээлгениң чижээ кылдыр Совет эвилелиниң Үндезин хоойлузун айтып болур.
• Кижилерге чаагай сеткилин илереткен хүлээлгези. Үндезин хоойлу бүгу кижи төрелгеттенниң үнелелдерин, эрге-хосталгаларын илередип турар.
• Хоойлу-дүрүм хүлээлгези

Хоойлу-дурүм хүлээлгезиниң кол утказы болза ооң күрүнениң эрге-хүлээлге системазының болгаш корум-чурумунуң үндезини болуп, оон аңгыда боду ниитилелде харылзааларны таарыштырып башкарып база ажыл-чорудулганы дорт шындыдар документи болган шаанда оон тыптып келир өзээ база болуп турар.

Литература

• Beau Breslin. From Words to Worlds: Exploring Constitutional Functionality. The Johns Hopkins Series in Constitutional Thought. JHU Press, 2009. ISBN 0-8018-9051-9, ISBN 978-0-8018-9051-2. P.213.
• Donald S. Lutz. Principles of Constitutional Design. Cambridge University Press, 2006. ISBN 1-139-46055-2, ISBN 978-1-139-46055-2. P.261.
• Parpworth N. Constitutional and Administrative Law. — Oxford University Press, 2010. P. 3-10.
• Богдановская И.Ю. Классификация конституций стран «Общего права».

Шөлүглер

• Улуг совет энциклопедия : [30 т.].
• Конституции стран мира (чедимчок шөлүг) (чедимчок шөлүг) (англ.)
• Сравнение Конституций стран мира по различным показателям