Кара-Сал, Бораа оглу Владимир

Күрүнениң көскү ажылдакчызы Кара-Сал Владимир Бораевич 1938 чылдың апрель 24-те Тыва Арат Республиканның Барыын-Хемчик кожууннуң Кара-Хөл сумузунга Арысканныг-Алаак деп черге ызыгууртан кижиниң өг-бүлезинге төрүттүнген. Өгбелери Моолдуң Чахар аймактан дөрбет моолдар. 1941 чылда ооң кырган-ачазы Бээзи ноян Үгер-Даа Базыр-Сады оглу Манчын-Мээреңни, «контрреволюстуг» феодал дээш, боолап шииткен. А 1963 чылда ону Тыва АССР-ниң Дээди шүүгүнүң доктаалы-биле бүрүн агарткан.

Бораа оглу Владимир Кара-Сал
орус. Владимир Бораевич Кара-Сал
Төрүттүнген хүнү	1938 апрельдиң 24(1938-04-24)
Мөчээн хүнү	2003 октябрьның 27(2003-10-27) (65 хар)

Намдар

В. Кара-Сал өскүс өскен. Ол 12 харлыг турда ачазы чок болган. Ооң ачазы ынчан 37 харлыг турган. В. Кара-Сал элээди чаш чылдарында төрээн чери Кара-Хөлге көшкүн амыдыралдың кадыг-бергезин көрүп, агнап, балыктап, хой кадарып өскен. Ол Кара-Хөлдүң эге база Тээлиниң ортумак школазынга өөренген.

1958 чылда В. Кара-Сал Бай-Тайга кожуунуң Тээли ортумак школазын дооскаш, Москвага комсомолдуң дээди школазының журналистика салбырын база Москваның М. Горький аттыг литература институдунуң дээди курстарынга өөренген. Ол күш-ажылчы базымын «Сылдысчыгаш», «Тываның аныяктары», «Шын» солуннарга корреспондентилеп эгелээн.

1964 чылда ол Свердловскиниң юридиктиг институдун доозуп келгеш, Бии-Хем кожууннуң прокуратуразынга байысаакчылап, Тыва АССР-ниң прокурорунуң улуг дузалакчызынга база судтарга кеземче херектерин көөрүн хайгаараар прокурорунга ажылдап турган.

1970 чылда 32 харлыг бо салым чаяанныг юристи Тыва обкомнуң сүмелээни-биле ССРЭ-ниң Чиңгине прокурору Руденко Тыва АССР-ниң прокурорунга томуйлаан. Ол ынчан юстицияның 3-кү клазының Күрүне чөвүлекчизи деп тускай эрге-дужаалды алган.

В.Б. Кара-Сал республика прокуратуразын он чыл удурткаш, 1980 чылдан 1994 чылга чедир Тыва Республиканың Иштики херектер яамызының сайыды. Бо улуг албан дужаалга ол ажылдап тургаш, республикага хоойлу-дүрүмнү сагыырынга, ниитиниң корум-чурумун быжыглаарынга хөй ажылдарны кылып чоруткан. Ылаӊгыя, Иштки херектер органнарының материал-техниктиг базазын быжыглаан болгаш патруль-пост албанын, тускай сорулгалыг милиция отрядын, КАИ-ниң орук хайгаарал дивизионун, а кожууннарга аъттыг шагдаа хайгыылчыларын безин тургускан. Ооң-биле катай ол ССРЭ-ниң Иштики херектер яамызындан алган дүрген оперативтиг нарын байдалдарга ажыглаар дайынчы шериг вертолетту республиканның Иштики херектер яамызынга доктаамал быжыглаан болгаш оперативтиг ажыл улам күштелген.

Владимир Кара-Сал тус черлерде шагдаа килдистерин кадрлар-биле четчелеп, оларның ажылдаар-чурттаарынга таарымчалыг байдалды тургускан. Ук килдистерни чаа машина-техника-биле хандырарын чедип ап чораан. 1990 чылдарда Тывага кончуг дүшкүүрлүг, харын-даа айыылдыг үеде безин ол быжыг туруштуун көргүзүп, бодунуң чонга хууда бедик ат-алдары-биле республикага корум-чурумну тудуп шыдаан сайыт болур.

Владимир Бораевич ажылдап турган үезинде республиканың иштики херектер органнарынга кадрлар айтырыы бирги черге турган. Ылаӊгыя ол юрист тыва кадрларны белеткээринче улуг кичээнгейни салып келген. Бодунуң байлак арга-дуржулгазын, быжыг билиин прокуратура, милиция, суд ажылдакчыларынга дамчыдып берип, кадрларны камнап, оларны деткип чораан.

В. Кара-Салга генерал-майор эргени 1991 чылдың декабрь 18-те ССРЭ-ниң Президентизи М.С. Горбачевтуң да Чарлыы-биле тывыскан. Бо дээди эргени ол чүгле 11 чыл болганда алган. Ол генерал эргени хүлээп алгаш, ону хамыктың мурнунда, республиканың бүгү Иштики херектер ажылдакчыларының улуг салыышкыны деп хүлээп көрүп, үнелеп чораан.

В. Кара-Сал Иштики херектер яамызының сайыдынга ажылдап чорааш республикада оперативтиг байдалды холунга тудуп билир, онза-айыылдыг кем-херектер үүлгедиглерин истеп тыварынга боду дорт кирижип, удуртуп турган. Ынчангаш ол Иштики херектерниң ат-алдарын чонга каш катап бедиткен. Ол боду кончуг бөдүүн, биче сеткилдиг, хүндүлээчел, чонга ынак, чүвени бурунгаар көөр, чырык угаанныг кижи чораан. Маңаа база бир чүүлдү немеп кагза артык эвес боор. В. Кара-Сал прокурор чораан үезинде судка күрүне ялалакчызы болуп-даа азы сайыт-даа чорааш, ол чон-биле ужуражылгалар-даа үезинде кедергей оратор чораанын чон ам-даа сактып чоруур.

Сөөлгү чылдарында ол Тыва Республиканың Чазак Баштыңының оралакчызы, Чазактың күрүне эрге-хоойлу эргелелин удуртуп турган. База ол Тыва Республиканың чаа Конституциязын (Үндезин хоойлузун) ажылдап кылырынга идепкейлиг киришкен. Ол Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң, Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хоойлужудулга палатазының депутадынга каш удаа соңгудуп чораан.

В.Б. Кара-Сал 1993 чылда республиканың Иштики херектер яамызын удуртпушаан, РФ-тиң Федералдыг Хуралының Федерация Чөвүлелиниң (Парламент) кежигүнүнге соңгуткан. Ол Россияның үстүкү палатазының даштыкы херектер талазы-биле комитединиң кежигүнү тургаш делегейниң элээн каш чурттарынга чораан. Ынчаарда, ол АКШ-тың Президентизи Билл Клинтон-биле ужурашкан тывада кара чаңгыс кижи бооп турар. Ол Американың онзагай улуг хоорайлары Вашингтонга, Лос-Анджелеска, Сан-Францискога барып чораан болгаш Калифорния штаттың хүндүлүг хамаатызы болган.

Россиядан сенатор В.Б. Кара-Сал Францияга барып чораан үезинде, делегейниң база бир улуг күрүнези Россияны Европа Чөвүлелиниң кежигүнүнге хүлээп алырының эргежок чугулазын аңаа сөс ап бадыткап шыдаан. Ам Россия Федерациязы Европа Чөвүлелиниң бүрүн эргелиг кежигүнү болган. Россияның ат-алдары бүгү делегейге улам бедээн. Ынчангаш бистиң даглыг Тываның төлептиг оглу, генерал В. Кара-Сал бүгү Россияның мурнунга безин ачы-хавыяалыг болганын маңаа чоргаарал-биле демдеглээр апаар.

Ол ышкаш В.Б. Кара-Сал Японияга ийи удаа чорааш, Россия-биле Японияның аразында чөрүлдээлиг дөрт ортулук дугайында нарын, харын-даа чидиг айтырыгларлыг чугаалажыышкыннарга база идекпейлиг киришкен политик болуп турар.

Чогаал ажылы

В.Б. Кара-Сал чогаал ажылын 16 харлыында эгелэн. Ооң бижээн шүлүктери болгаш чогаалдары каш катап парлаттынып, чырыкче үнген. Ол ССРЭ-ниң журналистер эвилелиниң база Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүүнү чораан.

Владимир Кара-Сал «Чырыткылыг XIV-кү Далай-Лама дугайында сөс» (1992 ч.), «Ногаан бүрүлер» (1975 ч.), «Сыдым дээги» (1995 ч.), «Шай чажыы» (2000 ч.),«Мөңгүн сыры» (2001 ч.), моол дылда «Сэтгэлийн цацал» деп шүлүктер чыындылары, «Караңгы салдам» (1993 ч.) деп ачазының дугайында кыска тоожу болгаш оон-даа өске чогаалдарны, публицистиг материалдарны, орук демдеглелдерин, чечен чугааларны бижээн. Ол ышкаш Владимир Бораевич К.Фединиң, В. Сангиниң, Ю. Рытхэу база В. Маяковскийниң чогаалдарын тыва дылче очулдурган.

Шаңналдары

Бир эвес В.Б. Кара-Салдың шаңнал-макталдарын, ооң ажылдап чораан эрге-дужаалдарынга хамаарыштыр алыр болза, ооң ап чораан шаңналдары бодунга дүүшпес. Ол үеде бүгү-ле чүүлдерге партияның холгаарлаашкынындан республикага болуп турган хөй кем-херектерниң уржуктарындан СЭКП обкомунуң «бергелерин» арай боорда ажып эрткен генералдың шаңналдары чүгле «Хүндүлелдиң демдээ» орден-биле, медальдар.

Ындыг-даа болза Владимир Бораевичиниң хөй чылдарда чүткүлдүг күш-ажылы дээш, аңаа «ССРЭ-ниң Иштики херектериниң» база «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг аттарны тывыскан. Ооң адын ССРЭ-ниң Айыл чок чериниң Забайкалияда Кызыл туктуг шериг округунуң «Хүндүлүг кызыгааржызы» деп мөңгези-биле киир бижээн.

Владимир Бора оглу Кара-Сал 2003 чылдың октябрь 27-де 65 харлыында Кызылга чок болган. Ооң мага-бодун Россияның үш колорлуг Тугу-биле шыпкан. Чүге дизе ол Россияның Федерация Чөвүлелиниң кежигүнү чораан.

Тураскаадыг

2009 чылда генерал В.Б. Кара-Салдың адын мөңгежидип Бай-Тайга кожууннуң Тээли ортумак школазын ооң ады-биле адаан.

2013 чылда Тываның ном үндүрер чери Даш-оол Бораевич Кара-Сал «Ызыгууртаннар» деп номун чырыкче үндүрген. Ук номну автор акызы В.Б. Кара-Салга тураскааткан.