Казах-джунгар дайыны

Казах-джуңгар дайыны дээрге XVII чүс чылдан XVIII чылдың ортузунга чедир Казах жустар-биле (тыв. аймактар) Джуңгар күрүнениң аразынга дайын болуп турар. Ийи күрүнениң аразынга дайынның кол чылдагааны дээрге көжериниң болгаш мал оъттаарының девискээрин улгаттырары болган. Джуңгарлар ол үеде чүгле казахтарга эвес, а бүдүн Ортаа Азияга айыылды тургузуп турган.

Дайынның бир дугаар чадазы

Бир дугаар казахтар биле джунгарлар аразынга демисел 1635 чылда болган, ынчан джунгарлар тиилеп үнген. Ол үеде казах Ишим Хаанның оглу Жангир (Янгир) Хаан туттурган. Казах хаан джунгарлар-биле тайбың керээзин чарган соонда оглун салыпкан, ынчалза-даа оглунуң эглип келген соонда Джунгар күрүнениң кызыгаарларынче халдаашкыннар кылып эгелээн.

1652 чылда хошоут Очирту-Цецен-хаан шерии-биле казах хааннарның шериглерин тиилээн. Казах чонда билдингир 42 харлыг хаан болгаш маадыр Жангир-хаан 17 харлыг Очирту-Цецен-хаанның оглу Галдама-биле чогушкаш аңаа өлүрткен. Ооң соонда казахтар Алатау чоогундан ыраар байдалга келген. XVII чүс чылдың 50 чылдарда Джунгар күрүнениң девискээринче чөөн Семиречье болгаш үстүкү Иртыш хеми-биле Балхаш хөлдүң аразында девискээрлер кирген.

Дайынның ийи дугаар чадазы

Галдан Бошокту хаанның шериглери 1680 чылда Семиречье биле Мурнуу Казахстанче кирген. Казах хаан Тауке-хаан (1680-1718 ч.) уттурган, а ооң оглу джунгарларга туттурган. 1683-84 чылдарда джунгарларның ээжелээн девискээрлеринче Сайрам, Ташкент, Шымкент болгаш Тараз деп хоорайлар кирген (Джунгар күрүне биле Манжур Цин империязының аразынга дайын болурга ол хоорайлардан джунгарлар чоруй барган.)

Дайынның үш дугаар чадазы

1718 чылда Аягоз хеминиң чоогунга чаа демисел болган. Каип биле Абулхаир хаанның орус фузейлиг (ок-биле адар чепесктер) 30000 шерии джунгарларның девискээринче киргеш улуг эвес 1500 хире шериглиг кызыгаар кадарып турар шериглери-биле тулчуушкун үндүрген. Джунгар шериглер кызаа черге ыяштар кезип, дуглай салгаш казах шеригни эрттирбээн. 3 хонук иштинде тулчуп, дуза кадып келген шериглерни база манап алганнар. Ол-ла черге казах шериглер демиселдээш джунгар шериглерни эрттип чадаан, ооң кадында джунгарлар үнүп тулчааш казах шериглерни кырып эгелээн. Соонда барып казах шериглер дезип эгелээн. Казах шериглерниң аразында эп-найыралы чогу бе, азы шериг баштыңыларының санап албааны бе, казах шеригжилер дескен.

Ол-ла чылда джунгарлар Арыс хеминиң чоогунга казах шериглерни уткан. Казахтарның байдалын джунгарлардан аңгыда башкирлер, кокандылар болгаш хивиннер бергедедип турган.

1723-1727 чылдарда Джунгар күрүне Цин империязы-биле дайылдажып турган үеде казахтар Джунгар күрүнениң девискээринче халдаашкыннар кылып турган. Ол халдаашкыннарны базары-биле Цеван-Рабдан шерии-биле казахтарның девискээринче барган. Түңнелинде джунгарлар Мурнуу Казахстанны болгаш Семиречьени ээжелеп алганнар. Ташкент, Сайрам болгаш Туркестан деп хоорайлар джунгарларның холунче кирген. Ооң аңгыда узбек хоорайлар Ходжент, Самарканд болгаш Андижан база-ла джунгарларның девискээри апарган. Цеван-Рабданның шериглери Ферган долиназын ээжелээш Биче Жуз, Ортаа Жуз болгаш Улуг Жузтарның бажын туткан. Ол чылдар Казахстанның төөгүзүнде «Улуг хай-халап чылдары» (Ақтабан Шұбырынды) деп бижиттинген. Ол чылдарда казах этностуң джунгарлар-биле дайылдашкан соонда 1 сая кижизи чок болган, 200 муң кижи туттурган. 1726 чылда Биче Жузтуң хааны Абулхаир (1693—1748 ч.) Россия Империязынче казах чонну хамаатылары кылдыр кылырын дилээн.

1727 чылда Цеван-Равдан хаан кызыл тустай берген. Цеван-Равданның оолдарының аразынга хаан олуду дээш каржы демисел эгелээн. Кол демисел Лаузан Шоно биле Галдан-Церенниң аразынга болган. Сөөлгүзү тиилеп үнгеш хаан олудунга олурар эргени алган. Ооң соонда ойрат-цин дайыны эгелээрге ойраттар база-ла ийи талага дайылдажырынга келген. 1729 чылдан 1739 чылдарда джунгарлар Кидат-биле дайын-чаа үндүрген.

Ойраттарның кыдаттар-биле дайылдажып турарын ажыглааш казахтар 1729 чылда Балхаш хөлүнүң мурнуу-чөөн чүгүнде ырак эвесте Алаколь хөлүнүң чоогунда Анракай деп черге каракалпак болгаш киргиз шериглер деткимчези-биле кызыгаар кадарып турар джунгарларже халдаан. 40 хонук тургузунда чеже-даа саны-биле көвей болза-даа казактар ол черни ээжелеп шыдавааннар. База-ла Семиречье джунгарларның бооп артып калган.

Бо дайын казахтарга кончуг берге болгаш улуг халапты чедирип турган, ылаңгыя дайынзырак кожалары. 1731 чылда Биче Жузтуң хааны Абулхаир ийи дугаар дилег кылган казах чонну Россияның хамаатылары кылдыр хүлээрин. Ынчап кээрге, ол дилеглер казахтарны Россияның хамаатылары болурунуң керээзи апарган. Ынчан казах чон Россияны дайынзырак кожаларынга удур шыырак деткикчизи кылдыр көрүп турган. 1731 чылда Россия Империязынче Казах күрүнениң киирилдези эгелей берген. 1735 чылда Биче Жуз кирген, 1740 чылда Ортаа Жуз кирген, сөөлүнде Улуг Жуз кирген.

Дайынның дөрт дугаар чадазы

Кыжын 1741 чылда 20 муң санныг Септен шериг баштыңының шерии Барабин ховуларынче шимчеп үнгеш Ортаа Жузтуң шериин чылча шапкан. Соонда Ишим хеминиң чоогунга Аблай хаан тулчуушкунга уттуруп алган, а хаан боду джунгарларга туттурган. Илек хеминиң бажынга Абулмамбет хаан база-ла джунгарларга күш четпээн. Ол болуушкуннар соонда джунгарлар казахтарны Яикке чедир сүрүп келген (Урал).

1741-1742 чылдарда Ортаа Жузтуң баштаңчылары Джунгар күрүнениң вассалдары болу берген. Аблай Султан джунгарларга туттурган, оон аңгыда Барак, Батыр болгаш оон-даа өске султаннар джунгарларның адаанче кирген. Казах Жузтар ынчан Россия Империязының хамаатылары болуп турган-даа болза Оренбург губернатор Неплюев казатарга улуг дуза-даа катпаан. Ооң сорулгазы ийи чон аразынга оон-даа ыңай демисел уламчылаары болуп турган. Сөөлүңге дээр ол демиселче киришпээн болгаш ийи таланың күштери эвээжээрин манап турган. Ынчалза-даа казах Жузтар Россия Империязынче база-ла дуза дилеп посольстваларын чоруткан. 1745 чылда Галдан-Цэрэн хаан өлген.

Дөзү: орус википедиядан очулдурттунган.