Кадак

Кадак азы Хадак (орус. хадак; төв. ཁ་བཏགས་; моол. хадаг; кыд.: hada (哈达)) - чымчак торгудан кылган өңнүг маак (кожаа). Ону байыр-наадым үезинде, улус уткуур-байырлаарда база демдектиг болуушкуннарда ажыглаар.

Тыва чон кадакты эт-хөреңгиниң дээдизи деп санап, ажыглап чораан. Кадак хээзиниң, угулзазының, каасталгазының, узун-кысказының, өң-чүзүнүнүң аайы-биле аңгы-аңгы болур.

Кадак өңүнүң утказы

Кадактарның өңнери янзы-бүрү утка-шынар илередип турар:

Ак өңнүг кадак – арыг-чаагайны, эң-не эки чүүл;
Сарыг өңнүг кадак – бурган-шажынны болгаш лама-башкы биле ооң өөреникчизиниң аразында тудуш быжыг харылзаа;
Көк кадак – кижинниң кырында мөңгеде көк Ада Дээдис Бурганны болгаш шагдан тура хүндүткээривис хаан-беглеривистиң ыдыы;
Ногаан кадак – Чер-Иевис Бурганвывсты, долгандыр делегейивис болгаш ында баргү черлер ээлери;
Кызыл кадак – Хүн Бурганы болгаш чемгерикчи болгаш багай чүвени аштап-арыглап турар ыдык ожук-оттуң чалбыыжы.

Тускай кадак

Үстүнде айыткан беш аңгы кадактардан аңгыда, сес дагылдыг ак, көк өңнүг кадактар турар.

Оларны ада-иезинге, улуг назылыг өгбелеринге Шагаада сунуп чолукшуурда ажыглаар. Ооң аңгыда хүн, ай чуруктуг кара, азы кара-көк өңнүг кадактарны кижини сөөлгү оруунче хөөржүдүп үдеп тургаш ажыглаар.

Тутсуру

Кадакты хүндүткээн кижизинге сунарда, кадактың аксын бээр кижизинче көргүзе мөгейбишаан тудар. Кадакты алган кижи харыы мөгейиг кылгаш, кадакты ийи холдап алгаш, дүргеш, хүндүткелдиг черже салыр. Кадакты сунарда, холдуң салааларын ооң-биле шуптузун шыппас.

Ону улуг эргектиң (матпаадырның) дөзүнге киир туткаш, адышка сыңыштыр салыр.

Кадактыг чолукшуур

Ынчаар кадак сунуп чолукшуурдан аңгыда, «кадактыг чолукшуур» деп база бир ёзулал бар. Кадак сунуп чолукшуурда - кадакты ол кижиге бээр, а кадактыг чолукшуур ёзулал үезинде кадакты бербейн дедир ап алыр. Ындыг кадакты ээзи үргүлчү бодунга ап чоруур. Кандыг-даа хар-назылыг кижи-биле кадактыг чолукшуп болур. Кадактыг чолукшуурда, кадактың бир ужундан оң холдуң чажыг чажар салаазының иштинден хүн аайы-биле ийи катап ораагаш, биче салааның артыы талазынче бадырып алыр. Чолукшулга үезинде кадаан чолукшуп турар кижизиниң холунга салбайн, холдарының адаандан шенектерин тудуп чолукшуур.

Шыгжаары

Үстүү-Хүрээде шыгжап каан кадактар

Кадакты сандай кырынга, чер кырынга, арыг эвес черлерге салып болбас.

Ону бедик азы ыдыктыг черге шыгжаар.

Дөзү

Ульяна Бичелдей. "Шагаага белеткенириниң, Шагааны байырлаарының ёзу-чурумунга болгаш сагыыр чаңчылдарынга хамаарыштыр сүмелер", солун "Шын", № 15 (18135), 2012 чылдың февраль 14.