Йүз Күмүл

Йүз Күмүл — шаандыгы аймак азы сөөк ады.

Ады

Шаандагы «Йүз» деп сөс тыва дылда «чүс» кылдыр адаттынар апарган. Чүс Күмүл.

Чурту

Аймактың улузу Улуг-Хемни эжелей чуртаан. Чүс Күмүл дугаында үш даш төөгүлеп турар.

• Е-44, Кызыл-Чыраа II дээр даш.
• E-45, дашты Көжээлиг-Ховуга тиккен.
• Е-68, дашты Эл-Бажынга тиккен.

Енисей бижик

E-45, даштың тиккен чери Көжээлиг-Хову. Амгы үеде Алдан маадыр аттыг музейде шыгжаттынып турар.

Домак одуругларын дашта сиилбээн аайы-биле бижээн. Латин транскрипция.
(1) oγlan atïm Čubuč ïnal [är]tä atïm kümül ögä

(2) beš jašïmda qaŋsiz qalïp toquz jegirmi jašïmγa ögsüz

(3) bolup qatïγlanïp otuz jašïm[γ]a ögä boltum qïrq jïl

(4) el tut[t]um bodun bašladïm taš jaγïγ jaγïladïm el[t]dim

(5) bir jetmiš jašïmγa kök täŋridä küngä azïdïm äsizim-ä

(6) kürsi jamda elim äsizim-ä jerim subum qujda qunčujum tul qaltï

(7) kinim qadašïm äsizim-ä oγlanïm örüŋüm qaram äsiz jüz elig ärim-ä äsizim-ä

(8) bïŋ bodraq jont äsizim-ä

(9) elim äsiz ärinč jüz kümül äsiz ärinč az kümülüg üküš boltï

(10) jabïzïγ kümülimin bädük qïltïm äsiz bökmäd[dim]

Дорт очулгазы

(1) оол адым Чубуч ынал, эр адым күмүл Өге

(2) беш чажымда чаңгыс калып, тос чээрби чажымда өскүс

(3) болуп, кадыгланып одус чажымда Өге болдум. Дөртен чыл

(4) эл туттум чон баштадым, даш дайзын-биле чаалаштым элим

(5) бир чеден чажымда көк дээрден, хүнден астым, кударанчыын

(6) Күрси Йамда элим оскундум, черим суум, өөмдэ кадайым дулгуяк калды

(7) харааданчыын

(8) муң эмдик аъдымдан астым

(9) элимден азып калдым Чүс Күмүл чонумдан азып калдым биче Күмүлүм хөй болду

(10) чавыс Күмүлүм бедик кылдым хайыраан пөкпедим.

Очулгага онза тайылбыр

• Шаанда улус сан адын арай өскелендир адаар чораан. Тос чээрби чажымда дээрге он бир харлыымда дээни ол боор-дур. Одус чажымда дээрге үжен харлыымда дээни ол-дур. Бир чеден чажымда дээрге алдан тос харлыымда дигени, ол боор-дур.
• Ынал дээрге дужаал ады. Мында Өге дээрге ол кижиниң ады дыр. Күмүл Өге дээрге күмүл деп чондан Өге деп аттыг кижи дээн дир.
• Күрси Йам дээрге шаанда бир-ле чер ады.
• Чүс Күмүл азы Күмүл дээрге аймак ады.

Литературлуг очулганы Даржай А. А. Кылган, ону Күлтегин. Бурунгу түрктерниң Енисей-Орхон бижииниң тураскаалдары деп номда парлааш «Көжээлиг ховудан бижимел» деп айтып каан дыр. Ында маадырның адын Шубуш Ынал деп каан.

Үндезини

1. И. В. Кормушин. Тюркские Енисейские эпитафии: грамматика, текстология. / И. В. Кормушин; (отв. ред. Д. М. Насилов); Ин-т языкознания РАН — М.:Наука, 2008. — 342 с. — ISBN 978-5-02-036260-4