Итигэлов, Даши-Доржо

Панди́то Хамбо́-ла́ма XII Даши́-Доржо́ Итигэ́лов (1852 чылдың май 13-те — 15 июня 1927 чылдың июнь 15-те) — бурят шажын ажылдакчызы. Чөөн Сибирниң буддистериниң баштаңчызы (1911—1917)

Даши-Доржо Итигэлов
Төрүттүнген хүнү	1852 майның 13(1852-05-13)
Төрүттүнген чери	урочище Улзы-Добо[d], Забайкальская область[d], Российская империя[d]
Мөчээн хүнү	1927 июньнуң 15(1927-06-15) (75 хар) азы 1927
Мөчээн чери	Верхнеудинский уезд[d], Бурятская Автономная Советская Социалистическая Республика[d], РСФСР[d], ССРЭ
Хамаатызы (албатызы)	Российская империя[d]  РСФСР[d]  ССРЭ
Ажыл-херээ	бхикшу
Чогаадыкчы дылы	Бурят дыл биле Орус дыл
Шаңналдары

Допчу-намдары

Даши-Доржо Итигэлов 1852 чылдың май 13-те Бурятияның Улузу Добо (амгы Бурят Республиканың Иволга районунун Оронгой улузу) – деп черге төруттунген. Чажындан өскүс калгаш, беш харлыындан тура Ошор Булак – деп черге Ринчин биле Надмит Батобазаровтарның хоюн кадарып эгелээн. Бичиизинден тура соруккур, тускайлаң аажы-чанныг чораан. 15 харлыында чуртап турган черинден 300 хире километр черде Агинск хүрээзинге четкен. Дацанга ол 23 чыл буддизмни өөренген.  

Эртем-билии

1880 чылдарның ийи дугаар кезиинде Иркутск биле Амур чоогунуң генерал-губернатор черлери шериг хүлээлгеже кызыгаарлыг келдиртир турган. Ынчалза-даа Итигэлов чуртап турган чериниң аайы-биле казактарның төрел-бөлүүнден үнген кылдыр санатынып турган. Ол чылдагаан дээш, шериге хүлээлгезин эттирер ужурлуг болган. Хүрээнин башкылары база Хойто-лама Ойбонтунуң чуртакчыларындан дилег кылган: Итигэлов дээш күрүнеже төлевирни шериг барбазы-биле төлежип бээрин. Төлевирни 15 чыл ишти кылып келген. Ол дузаның соонда Итигэлов өөредилгезин уланчылаар аргалыг болган. Богда башкының өөредиин чедиишкинниг шиңгээткеш, Итигэлов кэшпи, оон габжи деңнелди чедип алган. Улаштыр өөренген хүрээлери Цугол база Тамчин дацанары, ол хүрээлерге төвүт эмнелгениң кол билиглерин шиңгээдип алган. 1898 чылда төрээн черлеринче, Янгажин дацанынче, ээп келген.  Хүрээже бөдүүн лама кылдыр кирген болгаш буддизмниң философиязын башкылап эгелээн (чойра).

Дайын үезинде

1904 чылда Итигэлов Янгажин дацанның ширээти дужаалга четкен (хурээ эргелекчизи). Ол үелерде ооң башталгазы-биле Чойра (өөредиг) база Дэважин (дываажан) дуганнары туттунган. Тудугже 15 муң чыып алган акша-төгериин башкы харам чок, орус-япон дайын шөлдеринде шериглерниң өршээлдиг болуру дээш, чарыгдаан болуп турар. Тудугларын доозары-биле чуртакчылардан база дуза дилээн. Ооң-биле чаржалаштыр чүдүкчүлерни эмнеп, ачы-буянын тарадыырын уланчылап турган. 1911 чылда Тамчин хүрээзинге он кордакчыларның аразындан Итигэлов Чөөн Сибирьниң он ийи дугаар Пандито-лама кылдыр соңгуттурган. Бирги Делегей дайыны эгелээрге Пандито Хамбы-лама Итигэлов Верхнеудинскиге «Общебурятское общество» – деп ниитилелди тургускан, ооң кежигүүннеринче 120 лама башкылар база миряннар (бөдүүн чүдүкчүлер) кирген. Ниитилел 130 муң акшаны чыган. Түңнелинде аъш-чем, идик-хеп, эм-таң, шериг эт-сеп саттынган болгаш дайын чоогу фронтуга 30 муң акшага госпиталь ажыдарын күүсеткен. 1915 чылда Итигэлов шупту хүрээлерни кезээш, акша-төгерик чыылдазын удурткан. Чыгдынган хөренги биле аъш-чем, эм-таң, идик-хепти саткаш, дайын чоогу фронтунуң госпитальдарже чоруткан. База ол ышкаш ол госпитальдарже эмчи-ламаларны чоруткан. Баштап чораан башкы Кенсур (Итигэловтун мурнунда Хамбы-лама Чойнзон Иролтуев).

1915 чылда Итигэлов Моолдуң күрүне шаңналын алган — «Орден Драгоценного жезла». 1916 чылда Россиянын шаңналы – «Орден Святой Анны» II чаданың.

1917 чылда бурятарның Тамчин дацанга болуп турган II дугаар ниити хуралынга ол чыыштың даргазы кылдыр соңгуткан. Ол улуг хуралдын соонда 1917 чылдың сентябрьда Итигэлов Пандито Хамбо-лама хүлээлгезин эгидип бергеш, Янгажин дацанынче ээп келген. 1927 чылдың июнь15-те Итигэлов бадма чечек хевири кылдыр олуруп алгаш өөреникчилеринге чагыг берген: «Силер мээң мага-бодумну 75 чыл болгаш кээп көрүңер!» Ооң соонда «hуга Намши» номчуурун олардан дилээн— ол мөчээн кижиге номчуур судур. Ѳөреникчилери башкызы дириг турда ол судурну номчуурундан ойталааннар – ынчаарга Итигэлов боду номчуп эгелээн, өөреникчилери каттыжыпканнар. Итигелов даян кылып олура нирванаже кире берген.  

Литературлуг ажылы

Даши-Доржо Итигэлов Богда Зонхабанның ажылы «Дэмбэрэл Додба» – деп ажылды ханы шинчилээн. Түңнелинде Хоозун чорукту (Пустота) чиңгине сайгарып шыдапкан болгаш бодунуң ажылдарында тайылбырлаан. Төвүт фармакологияның «Жор» ажылын кылган. 38 харлыындан «чоругуже» 50 ажыг ном-дептерни бижээш аттырган.  .

Өлүм чок мага-ботка четкени

1955 чылда бөлук лама башкылар XVII дугаар Пандито Хамбо-лама Лубсан-Нима Дармаев Хухэ-Зурхэнде ажаап каан Итигэловтун мага-бодун барып көрүп чорааннар. Мага-бот үрелбээн болган. Барган улус тускай ёзулалды эттиргеш, идик-хевин солааш, дедир хаап кааннар.  

1973 чылда XIX Пандито Хамбо-лама Жамбал-Доржи Гомбоев баштаан башкылар база четкеш, ажыдып көргеннер. 2002 чылдың сентябрь 7-де сезен харлыг Амгалан Дабаевич Дабаев, Гильбира, улустун чуртакчызы, XXIV Пандито Хамбо-ламе Дамба Аюшеевке Хамбо-лама Итигэловтун олурар чери Хухэ-Зурхэнниң кайдазын айтып берген. Ола чылдың сентябрь 10-да Хамбо-лама Дамба Аюшеев бөлүк ламаларны баштап алгаш Итигэловтуң мага-бодун саркофогтан уштуп эккелгеш, Иволга хүрээзинче апарганнар. 2008 чылдың октябрь 30-де Итигэловтуң мага-бодунга тускай ордуну кылган.  

Шөлүглер

• Институт Итигэлова
• Статья о Даши-Доржо Итигэлове на сайте Центра тибетской культуры и информации в Москве
• Статья о возникающем культе нетленного тела ламы Итигэлова
• Внутри статуи Будды нашли мумию мастера медитации
• "Итигэлов. Смерти нет". Документальный фильм. НТВ, 2017.