Испа́н грипп азы «испа́нка» (фр. grippe espagnole азы исп. gripe española) кижи төрелгетенниң төөгүзүнде аараан-даа кижилерниң саны-биле, өлген-даа кижилерниң саны-биле эң-не хөй массалыг грипп пандемиязы болуп турар. Эпидемия 1918 чылдың январь айдан 1920 чылга чедир үргүлчүлээн; бүгү делегейге испанкадан 550 миллион кижи (планетаның 30 % чурттакчы чону) аараан. Өлген кижилерниң саны 17 млн[1] [тода айытпаан] кижиден 50—100 млн кижи чедир [2][3] азы 0,9—5,3 % Черниң чурттакчы чону аараан. Ынчангаш ук эпидемияны эң-не улуг когаралдыг хай-халапка деңнеп турар [4][5]. Аараан улустуң аразындан өлген таварылгалар 3—20 % болган. Бирги делегей дайынының сөөлгү айларында эгелээн эпидемия чидирген кижилер санын дүргени-биле долдурупкан. Пандемияның дүрген тарап эгелээн чылдагааны дээрге, дайынның уржуу болган деп санап турар — багай санитар байдал, шынар чок эъш-чем, дайынчы лагерьлерде болгаш дескеннер лагерлеринде бөкперлежип сыңмарлашкан кижилер.

Сиэтл хоорайга «испанка» үезинде трамвайже пассажирлерни чүгле камгалал маскаларлыг киирип турган

Бир дугаар аарыг кижилер 1918 чылдың эгезинде АКШ -ка твылган хирезинде, грипп "испан" деп аттыг болган. Чылдагаанын Бир дугаар делегей дайынынга киржип турган чурттар дайынның хоруг-цензуразының байдалы-биле шериглер болгаш чурттакчы чон аразында тарап эгелээн эридемияны дыңнатпаан. Түңнелинде дайынга киришпээн Испания 1918 чылдың май-июнь айларында европейа чурттарындан бир-ле дугаарында аарыгның пандемиязының дугайында хөйге чарлаан.

1918—1919 чч. пандемияның төөгүзү хөй-ле үнелиг медээлерни арттырган. Ол дээрге, эпидемиктиг хамаарылгалар болгаш грипп аарыгларын таратпазының база социал-экономиктиг чурумнуң байдалдарының аразында харылзааларны билиндирип турар.

Аарыгның ниити чуруу эдер

1918 чылдың май айда Испанияга 8 миллион кижи азы ооң чурттакчы чонунуң 39 % («испанкадан» аараан болгаш Альфонсо XIII хаан база). Грипптиң аспаанче хөй 20—40 хар-назылыг аныяк, кадык кижилер кирген (колдуунда бедик айыылга чаш ажы-төл болгаш улуг назылыглар, иштиг херээженнер, хоочураан аарыглыг улус хамааржып турар).

Аарыгның симптомнуг демдектери: арын көк өңнүг апаар — цианоз, пневмония,ханныг чөдүл. Оон сөөлгү чадазында вирус өкпе иштинге хан аттыгыышкынын тывылдырар, түңнелинде аарыг кижи бодунуң-на ханынга харып өлүр. Хөй кезиинде аарыг симптом-демдектер чок эрттип турган.

Бо аарыгдан аараан улустуң хөй кезии өлүп-хораан кол чылдагааны болза, вирустуң штаммы гиперцитокинемия тывылдырыптар болган. Ол дээрге, өкпени дүргени-биле дегдириишкин ириңнелдирип, үреп, суук чүүлду чыып долдуруптарга, кандыг-даа аныяк, шыырак иммунитеттиг[6][7] организм күш четпейн баар болган.

Тарааны, өлүп-хораар чоруктуң масштабтыг чуруу эдер

 
Неделя аайы-биле өлүп-хораар чоруктуң график-чуруу: Лондон, Нью-Йорк, Париж, Берлин

Амгы үеге чедир 1918 чылдың пандемиязы каяа бир дугаарында тывылганыл деп чүве билдинмес. Аарыгның «испан аарыг» деп ады безин грипптиң тывылган черин тодаратпайн турар, а чүгле грипптиң өөскээн байдалын чарлап тараткан чурт болган деп айыткан. чылдың эгезинде грипп Кыдатка хөй нептерээн болганда, француз авторлар пандемияның тывылган дөзү ында деп санап турарлар. А январь болгаш февраль айларда эпидемия Америкага өөскээн, апрель айда бүгү Францияга, майда — Швейцария, Испания, Италия, Сербия база Англия, а соонда Мурнуу Африкага нептереп тараан. Июнь айда — Польша, Румыния, Швеция база Германия, оон өске Индияга база. Июль айда аарыг Бельгия, Голландия болгаш Данияны хөме алган. Ооң-биле бир дугаар чалгыг төнген; аараан кижилер саны эвээжеп эгелээш, түр када оожургай берген. Ындыг-даа болза август болгаш сентябрь айларда катап база чер бүрүзүнге кижилер массалыы-биле аарып эгелээн. Грипптен аараан кижилер бо чылдарда Черниң шупту континентилерин (Антарктиданы санаваска) шыва апкан. Японияга 1919 чылдың январь айда 20 млн. чедир аарыг кижилер саны көвүдээн (чурттакчы чоннуң 35 %) болгаш 250 муң кижи өлүп-хораан. Чамдык чурттарга аарыг 20-ден 80 % чедир өөскээн (В.М. Берман, А.М. Левитов, И.И. Рогозин, "Курс частной эпидемиологии", ОГИЗ 1936 г.).

Техниктиг сайзыралдың, ылаңгыя транспорт хевирлери (поездилер, дирижабильдер, дүрген эжиндирер корабыльдар) ачызында аарыг бүгү планетыны шыва апкан. Чамдык чурттарга бүдүн чыл дургузунда хөй-ниити черлери, судтар, школалар, хүрээ-хиит черлери, театырлар, кинозалдар хагдынган.

Садыгжылар магазиннерже садып алыкчыларны киирбейн — кудумчуга хүлээп ап турганнар. Прескотка (Аризона, АКШ) хол тутчуп мендилежирин[8] хораан Чамдык чурттарга [кандыг?] дайынчы чурум киирген.

Грипптен аараан кижилер саны 1913-тен 1923 чч.. чедир, 100 муң. чурттакчы чон санынга онааштыр (Добрейцернии-биле)
Чылдар Англия Германия Голландия Дания Испания Норвегия Швейцария Швеция
1913
17
8
8
11
43
4
23
5
1914
16
8
5
5
38
2
11
5
1915
30
9
10
20
32
8
23
18
1916
25
10
10
15
34
7
-
6
1917
22
11
7
16
35
4
-
4
1918
336
293
259
336
710
286
543
471
1919
122
68
23
138
101
67
-
126
1920
28
96
36
97
86
14
94
49
1921
24
27
7
5
27
2
12
8
1922
56
64
52
46
37
20
44
37
1923
22
39
11
21
38
13
14
4

Баштайгы 25 неделяда грипп 25 миллион кижилерни кыргып-хыдаан. Бир дугаар делегей дайынында киришкен чурттарның шериглерин массалыы-биле көжүргенинден грипптиң дүрген тараарынга салдарын чедирген.

Вымирали целые деревни от Аляскадан Мурнуу Африкага чедир бүдүн суурлар калбаа-биле өлүп-хораан. Чаңгыс-даа кадык эмчилер артпаан хоорайлар безин турган. Кейптаунга поездиниң чолаачызы машинист 5 км дургузунда 6 пассажир өлүп-хорап турарын дыңнаткан. Барселонага хүннүң-не 1200 кижи өлүп-хорап турган.Австралияга эмчи бир шак дургузунда чүгле чаңгыс кудумчуга безин 26 кижини сөөлгү орукче үдеп турганын санап демдеглээн.

Өлүп-хораан кижилерни орнукшудар кижилер артпаан: бус-биле ажылдаар экскаватор дузазы-биле массалыг хөөрлер каскаш, кижилерни он-ону-биле хааржакка-даа сукпайн, сөөлгү оруунче-даа үделге чок хөөп турган.

Пандемияның бирги чалгыы 1918 чылдың чазы-чайынында болуп турган үеде өлүп-хораар чорук чүгээр чавырылган. 1918 чылдың август айда аараан кижилер саны хенертен бада берген, ынчангаш пандемия төнген деп санаан.

Ындыг-даа болза 1918 чылдың күзүн пандемияның ийиги чалгыы эгелээш, кээргел чокка хөй кижилерни кыргып-хыдаан.

Пандемияның үшкү чалгыы 1919 чылдың февраль — март айларда база-ла өлүп-хораар чоруктуң бедик чадазынга четкен. Чоорту өжүп баткаш, аарыг 1919 чылдың июнь-август айларында ийи-бир көзүлген. Пандемия долузу-биле чүгле 1920 чылда төнген.

Амгы үениң эртемденнериниң санап турары-биле алырга, аарыгның ийиги чалгыында хенертен хөй кылдыр өлүп-хораар чоруктуң өзүп-көвүдээни дээрге, Бирги делегей дайынының тускай байдалы салдарны чедирген бооп турар: аарыгны чиик эртип турар кижилер бажыңнарындан үнмээн, а аар-шыңгыы аараан кижилер эмнелгелер болгаш шериг лагерьлерге мөөңнежип, тырлып турганнар. Ынчангаш вирус дүрген тарап эгелээн. Дайын уржуу-биле чыылган массалыг кижилер база санитар чуруму кошкак болганындан вирус тускай каржы-хажагай хевирлиг штаммнарже шилчип, бүгү делегейге тарай берген.

Россияга эпидемия Хамааты дайын үезинде, нептерээн болгаш ооң-биле кады кеш аарыының тиф болгаш өске-даа инфекция аарыгларын тараткан. Наркомздрав РСФСР-ниң чыл отчедундан алырга, 1918 чылдың август айдан 1919 чылдың чазынынга чедир Совет Россияга «испанкадан» 1,09 млн. кижи аараан болуп турар. Ындыг-даа болза ында көргүзүг-саннар эвээш кылдыр бижиттинген, чүге дизе грипптен аараан кижилерниң диагнозун «тиф» кылдыр салып турган.

1951 чылда Йохан Халтин 1918 чылдың грипп вирузун пандемиядан хораан Аляска штаттың Бревиг-Мишн деп мөңге доштуг хоорайда хөөржүткен кижилерниң мөчүзүнден алырын оралдашкан. Ук пандемия үезинде ол хоорайга 80 кижиден 72 чурттакчы чон грипптен өлген. Халтин бодунуң дилээшкиннеринден бүдүн вирустуң херек ужурлуг кезекчигештерин өлген мөчүлерден тып чадаан[9][10].

Барык 50 чыл эрткенде, 1997 чылдың июль айда, Халтин Джеффри Таубенбергерниң (англ. Jeffery Taubenberger) Science журналга парлаан статьязындан өлген кижилер мөчүзүнден вирустуң генетиктиг медээ-информациязын канчаар уштуп болурунуң чаа арга-хевирлерин номчуп билип каан. Ол Таубенбергер-биле чугаалажып, харылзашкан түңнелинде, демгизи база 1918 чылдың грипп үлегерлерин дилеп турарын тодараткаш, бодунуң 73 харлаарының бетинде Бревигче катап база чедип келген. Ол база-ла «испанкадан» когараан кижилер хөөрүн казар чөпшээрелди алгаш, бо удаада кускун-хаай дузазы-биле ажылдап кирипкен. Түңнелинде семис херээжен кижиниң бүдүн-бүрүн мөчүзүн тып алган. Чаглыг чуга каъды иштики органнарны камгалап, үрелиишкинден чайладыпкан болган. Эртемден камныы-биле тускай, агаар кирбес байдалга өкпени суккаш, Сан-Францискоже ээп чанып келген. Почта-биле Джеффри Таубенбергерже[9][10] тывыжын чорудупкан. Ол үеде бетиндээзи АКШ-тың шериг-армиязының молекулярлыг патология Институдунга (AFIP) ажылдап турган. Ук үлегерниң ачызында американ эртемденнер 2002 чылдың октябрь айда 1918 чылдың вирузунуң генетиктиг структура-тургузуун катап тургузар аргалыг болганнар. А 2007 чылдың январь 18-те япон эртемден Кобаса бодунуң авторлары-биле кады чаа ажылды парлап үндүргеннер. Ында инфекциялыг сарбашкыннар (Macaca fascicularis) 1918 чылдың пандемиязындан өлүп-когараан кижилерниң классиктиг симптомнарын көргүскеннер. Чылдагааны цитокиновтуг шторм — иммуннитет системазының [11] шын эвес ажылдай бээри.

2009 чылда ол-ла вирустуң серотип H1N1 деп хевири «хаван грипп» аттыг пандемияны тывылдырып өөскүткен.

«Испанка» уран чүүлде эдер

Чайгыс эвес удаа эпидемия дугайында уран чечен чогаалдарда бижиттинген, чижээ:

  • 1922 чылда Вениамин Каверинниң «Ийи капитан» деп романында кол маадыр Саня Григорьев испанкадан аараан.
  • Робина Куктуң Contagion (1995) романында вирустуң үлегери болган таварылгада ышкаш, чүгле ийи чыл соңнай: Аляскага өлген чурттакчыларның өкпезинден алган.
  • Джона Кейзтиң «Бир дугаар аъттыг кижик» (1998) деп романында вирустуң үлегерин 1918 чылда мөңге доштуг Шпицбергенге хөөржүткен шахтерларның мөчүзүнден алган.
  • Стефани Майерниң «Сумерки» деп бөлүк романнарында кол маадырларның бирээзи, Эдвард Каллен, «испанкадан» Чикагога, кажан ону вампир кылдыр хуулдуруптарга, өлген.
  • «РеГенезис» деп канад сериалда 1-ги сезоннуң (2004—2005 чч.) 6-гы, 12-ги база 13-кү эпизодтарда болуушкуннар Канадага мөңге доштуг Нунавут девискээринге «испанкадан» өлген тус чер чурттуг кижиниң мөчүзүн долгандыр болуп турар.
  • «Корабль» (2014—2015 гг.) деп орус сериалдың (испан «Ковчег" деп сериалдан ремейк) бир үзүндү-эпизодунда (2015 чылда [тодарадыр]), «испанкадан» аарааш, өлген кижилер артынчылары тывылган дугайында борт журналында демдеглээн.
  • 2005 чылда «Саннар» деп американ сериалда 1-ги сезон, 3 дугаар серияда «испанка» эпидемиязы өөскүп үнер. Эртемден Кларенс Эйвериниң чугаазындан, 50 чыл бурунгаар Аляскага «испанкадан» өлген кижилер аразындан солдаттың өкпезинден эртемденнер дириг микроорганизмнер [тодарадыр] тып алгаш, «испанка» грипптиң штаммызын тургускан.

Дөзүглел эдер

  • Эрлихман В. В. Потери народонаселения в XX веке. — М.: Русская панорама, 2004. — С. 132.

Шөлүглер эдер

Тайылбырлар эдер

  1. Peter Spreeuwenberg, Madelon Kroneman, and John Paget The Authors Reply (en) // American Journal of Epidemiology (англ.). — 2019. — 2 March (vol. 188, no. 7). — P. 1405—1406. — Майык:DOI. — PMID 30824908. Архивировано из первоисточника 12 Үш айның 2020.
  2. Ten things you need to know about pandemic influenza (update of 14 October 2005) (en) // Weekly Epidemiological Record (Relevé Épidémiologique Hebdomadaire) : journal. — 2005. — 9 December (vol. 80, no. 49—50). — P. 428—431. — PMID 16372665.
  3. Jilani T. N., Jamil R. T., Siddiqui A. H. H1N1 Influenza (Swine Flu). — 2019. — 14 Он ийи айның. — PMID 30020613. Архивировано из первоисточника 12 Үш айның 2020.
  4. 'K.D. Patterson, G.F. Pyle' The geography and mortality of the 1918 influenza pandemic (en) // Bull Hist Med. : journal. — Vol. 65, no. 1. — P. 4—21. — PMID 2021692.
  5. 'N. P. Johnson, J. Mueller' Updating the accounts: global mortality of the 1918—1920 "Spanish" influenza pandemic (en) // Bull Hist Med (англ.) : journal. — 2002. — Vol. 76, no. 1. — P. 105—115. — Майык:DOI. — PMID 11875246.
  6. «Испанка» была страшнее коронавируса: чему она нас может научить (орус). Новые Известия (2020-03-19). Хынаан 19 Дөрт айның 2020.
  7. 10 misconceptions about the 1918 flu, the ‘greatest pandemic in history’ (англ.). The Conversation (2020-03-17). Хынаан 19 Дөрт айның 2020.
  8. Karie Youngdahl. The Spanish Influenza Pandemic: As Viewed Then and Now (англ.) (2018-09-10). Хынаан 17 Үш айның 2020.
  9. 9,0 9,1 Greger, 2006.
  10. 10,0 10,1 Frost, 1998.
  11. Kobasa D., Jones S. M., Shinya K., Kash J. C., Copps J., Ebihara H., Hatta Y., Hyun-Kim J., Halfmann P. Aberrant innate immune response in lethal infection of macaques with the 1918 influenza virus (en) // Nature : journal. — 2007. — January (vol. 445, no. 7125). — P. 319—323. — Майык:DOI. — Майык:Bibcode. — PMID 17230189.