Ие кижи

Ие кижи — Кижи ниитилелиниң амыдыралынга херээжен улустуң салымы дески турбаан. Ол чурталганың кандыг-даа аагын көрген. Ынчалза-даа кайы-даа шагда эр улус аңаа хандыкшылын, ынакшылын көргүзүп, мөгейип, хүндүлеп, ажы-төлүнүң иези деп үнелээр чораан. Ынчаар-ла херээжен кижиниң ёзулуг овур-хевири тургустунган, кандыг-даа чоннуң тоолдарында, тоолчургу чугааларында, уран чүүлүнде ол албан чараш, угаанныг,чечен-мерген, аттары безин онзагай: Алдын – Дангына, Хүн-Кадын, Ай-Кадын, Чараш Елена (орус. Елена Прекрасная), Мерген Василиса (орус. Василиса Премудрая), Хензигбей (орус. Дюмовочка) дээш-ле баар.

Кыс уругларны частып орар чечек, ээлгир хаак, дорт, хөнү чойган-биле дөмейлээринде база утка-ла бар. А оларга чугаалап турар ынакшылдың сөстери кандыг ийик: эргимим, чаражым, хеймерим дээш-ле баар болгай. Улусту ынчаар хөлзедиптер кыс улустуң бүдүжүн кандыг им-демдектен шуткуп куткан ирги дизе, эге-дөзү даштыкы хевириниң чаражында, силиинде. Кыс кижиниң чаражы дурт-сынында, арын-шырайында, кылажында. Оларны көөрге, чойган, чодураа-даа, хемде эштип чоруур куу-даа сагышка кирер болгай. Кыс кижиниң бүдүжү – ооң чечен-мерген угаанында. Ол ажы-төлү, барган ашаа, ал-боду дээш үш дакпыр боданып, амыдыралды шимчедип чоруур. А бойдустан чаяттынган уран-мергежилин щимчедипкенде, ажыдыышкыннарны кылып, улуг чедиишкиннерге чедер.

Удазында ораашпайн, улуг ижин бүдүрүп, идик-хевин каастап-даарап, өөк-маагын илбишаан, саан-савазын салбайн, улусту кайгадып, мактадыры база бүдүш-түр.

Улугну хүндүле, бчиини сургап, эскериичел, сөзү эвилең-эптиг чорууру база кыс бүдүштүң шынары-дыр. Ындыг уругларның кежии улуг, чоруу чолдуг болур. Күш-шыдал эр кижиге хамааржыр-даа болза, бо берге үеде бодун камгалап билир арагларны өөренип алган кыс уругларны көөрге,магаданчыг. Кыс бүрүзү ындыг болуру күзенчиг.

Эрес-шудургу, эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг,өнчү-хөреңгилиг болуруүениң негелдезинге дүгжү бербес деп бе?Ажылгыр, үүлези бүдүнгүр, бергелерге торулбас, омак-сергек болуру бо үениң ёзулуг кызы ол эвес бе?

Кыс кижи – өгнүң чырыткызы, одааның ээзи. Ооң шынчызы, ашаанга бердингени, ажы-төлүнге ынак, олар дээш туржуп, сүзүглелин хумагалап чорууру база-ла бүдүштүң илерели.

Кыс кижи чазык боор. Ооң чылыг хүлүмзүрүүнден эргим-чаражы, ээлдек-эптии көстүр болгай.

Кыс кижиниң хеви база улуг уткалыг. Каас-шиник, аар өртектиг хептиг болуру күзенчиг,ынчалза-даа, “хевиниң шинчизи-биле уткуур, угаанының шинчизи-биле үдээр” деп үлегер чугаада ужур-ла бар. Ону келин кыстар сагыжынга дүүп алыры артык эвес.

Кыс кижи – чуртталганынң каазы, сүзүглели. Ооң бүдүжүнүң дугайында төнчү чок бижип болур, мында чүгле кол шынарлары көргүстүнген. Мында кысты мактаар сеткил чок, ооң бүдүжү кандыг болур ужурлугул деп айытырыгга харыылаар дээн күзел-биле чараш сөстер бижиттиген. А багай талаларын балап,эдип-чазап чоруур болза, кезээде чараш болуп артып каар.

Кыс чаялга дээрге-ле ие чаялга дээни ол. “Өртемчейде дириг бойдусту Ие – Чер бодарадып турар, чырык черге амыдыралды ие кижи чаяап турар” деп мерген угаанныглар чугаалаан болгай. Азарганчыг чаштың баштайгы сөзү – “авай” дээр бис. “Ава“ деп сөс-биле сөөлгү орукче чоруткуже кады чоруур бис деп чүвени кижи бүрүзү билир. Тыва чон кезээ-мөңгеде буян-чол бүргээн иени авыралдыг авам дээр, ачылыг хүнге дөмейлээн, кажан шагда амыр орбас холдарын кайгамчык хуулгаазын дээр, ооң өткүт мерген угаанын “ Ие сөзүн ижип болбас” деп үлегер сөсте сиңирген.

Ие дугайында чылыг, чымчак сөстерни,ырыларны, шүлүктерни, тураскаадыгларны, мөгейиглерни, йөрээлдерни кым сөглевээнил!

Дөс

Ном “Өг-бүле педагогиказы” С. Б. Оюн, А. К. Ооржак