Даяан (санск. ध्यान азы dhyāna IAST, орус. Дхья́на — анаа көөрү, «угаан-биле көөрү», «чайгаар көөрү» [1], медитация, кичээңгейленири, ханы боданыры) — анаа көөрү, «кандыг-бир чүвеже кичээнип көрген меделди онза мөөңнээри»[1], «Индияның шупту сүзүктүг чаңчылдарында (буддизмде, индуизмде база джайнизмде) утказы чоок чаңгыс шыңгыы бүдүштүг тускай билиишкин-дир». Шупту индий чүдүлгелерде даяанның түңнелинде «меделдиң оожургаары» келир, а ооң соонда кезек када кижиниң шупту психиктиг идепкейлии туруптар[2].

Даяан индуизмде эдер

Патанджалиниң «Йога-сутраларында» даяан болза сес чадалыг раджа-йога деп системаның бир чадазы болур-дур. Ооң арткан чеди чадалары болза: яма, нияма, асана, пранаяма, пратьяхара, дхарана, база самадхи).

Аштанга-йогада даянның мурнунда турар медитацияны дхарана дээр. Даяан үезинде ооң күүседикчизи медитация үезинде турарын билбейн турар боор, чүгле ол бодунуң барын болгаш медитацияның объектизин эскерип турар. Даяан дхаранага бодаарга, ооң күүседикчизи медитацияның объектизи-биле чүгле бодун бодаар болур, ынчалдыр 12 дхарана үези ишти (азы 144 секунда) медитациялаар.

Даяанны дхарана биле самадха-биле күүседирин самьяма дээр.

Даяан буддизмде эдер

Буддизмде даяанның делгереңгей утказы кылдыр мөөңнээшкинниң болгаш "медел оожургадырының" практиказының синоними кылдыр ажыглап турар. Даяанның кызыы утказы – "тарамык бодалдың чыыры" болгаш "бодалды бодунче кыйгырары" деп аргаларның сес-тос чадалары. Ук чадаларда минниишкин органнарындан даштыкы медээлел келбестей бээр, минниишкиннер соксадыр пратьяхара деп йог арга ышкаш болур. Даяанның сорулгаларының бирээзи болза «объект деп чүүлдүң бодун хоставышаан», шажынчының «иштики байдалдарның агымын» соксадыры болгаш «субъект-объект» деп удурланышкактарны чидирери. Ооң күүседириниң түңнели болза, шажынчының «медерелинде чаңгыс-даа хуу чүүл артпас», бүгү чүвени хаара туткан бүгү талалыг медерелдиг болур[3].

Даяанның шупту чадаларын Будда Шакьямуни ажыткан, ол болза дөрт «хевирлиг» (рупа) болгаш дөрт-беш «хевир чок» кедергей ханы (арупа) чадаларлыг – оларны чамдыкта самапатти деп демдеглээр, база «хевир болгаш өңнер дашкаар сфераларның» делегейлеринге хамаарыштырар (арупа-дхату). Тодаргайлааны-биле, чадаларны мынчалдыр тайылбырлаар[3][1]:

  1. Бирги даяанда объектиже болгаш даяанга шаптыктаар хандыкшылдарны (объектиден хөөннелири азы хөңнү чок калыры; практиканың шын күүседиринге, ооң дээштиинге чигзинери болгаш эмин эрттир азы шоолуг эвес ону күүседири) адырарынче чүдүкчү бодунуң меделин мөөңнээр. Түңнел кылдыр күүседикчи объектини меделинге тыптып келгеш (витарка), боду "ажыттынып" кээрин (вичара) эскерип каар. Ук чадада күүседикчиниң меделинге магадал (пити) болгаш өөрүшкү (сукха) тыптыр.
  2. Ийиги даяанда витарка биле вичара чиде бээр, меделдиң мөөңнээшкини дам-на ханылаар. Магадал болгаш өөрүшкү хевээр артар. Боданыр аргаларынга хандыкшыл чиде бээр.
  3. Үшкү даяанда мөөңнээшкин (самадхи) дараазында хевирже шилчиир – «оожум-томаанныг болгаш кичээңгейлиг» хевир. Магадал чидип, өөрүшкүже долузу-биле шилчий бээр.
  4. Дөрткү даяанда чүдүкчү оттуушкунга или бодхи байдалга келир, база човалаңдан (духкха) болгаш сеткил ханнарындан (сукха) хосталыр. Үндезин сөзүглелдерде ук чаданы «оожургалдың болгаш медерээриниң бүрүн мергежээн» (упеккха-сати-парысуддхи) чадазы деп база адап турар. Ук чадада дээди "чырык угаанның болгаш меделдиң ылгаар аргазының (випашьяны)" дузазы-биле праджняны билип ап болур. База ук чадада буддийжи янзы-бүрү хуулгаазын аргалар чедип ап болур деп санаттынар.
  5. Бешки чаданы төнчү чок делгемниң чадазы дээр. Ук болгаш дараазында даяаннарда «меделдиң ханы мөөңнелири» болгаш ылгаар объектилерниң саны эвээжээнинден меделдиң «ылгаар арагзының херек чогундан чидери» болур.
  6. Төнчү чок шигээдел болгаш төнчү чок медел чадазы.
  7. Абсолюттуг "чүү-даа эвес" чадазы («анаа көрүп турар делегейде чүү-даа чогун медерээри»).
  8. Шиңгээтинместиң болгаш шиңгээтиместиң болдунмазының чадазы (меделдиң барының чогундан болгаш меделдиң чогунуң чогундан «дээр» шиңгээтинмес).
  9. Меделдиң болгаш минниириниң соксаар чадазы (самджня-ведана-ниродха), ооң соонда «дхармо-кезектерниң сүрээдээшкини долузу-биле соксаар (ниродха-самапатти)».

Даяан-парамита (анаа көөрү-биле бүрүн мергежири) дээрге махаяан парамиталарның бирээзи-дир. Судурларда ук парамитаны чүгле сагыл четтирген ламаларга күүседирин сүмелеп турар. Махаяанның аайы-биле, чада бүрүзүн сагыл четтирген лама элээн чылдар ишти практикалап күүседир ужурлуг[1].

Буддизмде даяанга дең уткалыг билдингир билиишкин – дзэн деп теримн. «Даяан школалары» кылдыр дзэн, чань, сон болгаш тхиен деп школаларны адаар[4].

Дөзүглел: эдер

Номнар эдер