Гитлер, Адольф
Адо́льф Ги́тлер (немец дылга: [ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ];1889 чылдың 20 апрель Браунау-ам-Инн, Үстүкү Австрия, Австро-Венгрия — 1945 чылдың апрель 30 фюрербункер, Берлин, Германия) - австрий ук-ызыгуурлуг немец күрүне болгаш политиктиг ажылдакчызы, национал-социализмниң үндезилекчизи, 1937- чылдан эгелеп, 1945 чылда бодунуң амы-тынынга четтинериниң бетинге дээр нацистиг Германияның тергиилекчизи. 1933 чылда эрге-чагыргага Национал-Социалистиг немец ажылчын партияның удуртукчузу бооп келгеш, рейхсканцлер апарган.
1934 чылда фюрера болгаш рейхсканцлер ат-алдарны алган. 1939 чылдың сентябрь 1-де Польшаже халдаашкын-биле Бүгү делегейниң ийиги дайынын эгелээн, ооң түңнелинде 70 миллион ажыг кижи чок болган. Дайын дургузунда ол шеригниң чорудулгаларынга идепкейлиг киржип, 6 миллион хире европейжи иудейлер, база элээн каш этниктиг болгаш социал бөлүктерниң төлээлекчилерин массалыы-биле узуткап, Холокостага кол рольду ойнаан.
Гитлер Австро-Венгрияның Браунау-ам-Иннга төрүттүнгеш, Линц адаанга өскен. 1908 чылдан эгелеп, ол Венега чурттап турган. 1917 чылда Германияже көжүп келген.Бирги делегей дайынының үезинде немец шеригге ажылдааш, элээн каш шаңналдар алган. 1917 чылда ол национал- социалистиг немец ажылчын партиязының (НСГАП) мурнукчузу турган, Немец ажылчын партиязынче кирип,1921 чылда НСГАП-ның удуртукчузу апарган.
В 1923 году в ходе мюнхенского «пивного путча» предпринял неудачную попытку захватить власть и в результате был приговорен к пяти годам тюремного заключения . В тюрьме продиктовал первый том автобиографии и политического манифеста «Моя борьба» (нем. Mein Kampf). После досрочного освобождения в 1924 году выступал против Версальского договора и, будучи харизматичным оратором, пропагандировал в своих речах пангерманизм, антисемитизм и антикоммунизм. Осуждал международный капитализм и коммунизм как часть еврейского заговора .
1932 чылдың ноябрьда НСПЯ немец рейхстагтың черлериниң хөй кезиин ээлээн, ынчалза-даа абсолюттуг хөй кезиин эдилевейн турган. Түңнелинде чаңгыс-даа партия рейхканцлер албан-дужаалынче кандидатка деткимче көргүзүп, хөй кезииниң парламент каттыжыышкынын тургузуп шыдаваан. Эрте-бурунгу рейхсканц тажы Франц фон Папен болгаш өске-даа консервативтиг баштыңчылар рейхспрезидент Пауль фон ГинденбургтуГитлерни канцлер кылдыр томуйлаарын бүзүредипкеннер.
1933 чылдың январь 30-де томуйлаашкын болган. Ооң соонда рейхстаг Онза эргелер дугайында хоойлуну хүлээп алган, ол Веймарской республиказындан тоталитарлыг болгаш авторитарлыг национал-социализмниң идеяларынга үндезилеттинген чаңгыс партиялыг диктатураже шилчилгениң эгезин салган. Гинбург чок апарган соонда, 1934 чылдың август 2-де Гитлер күрүне баштыңчызының албан-дужаалын ээлеп, бүгү эрге-чагырганы бодунуң холунда мөөңнээн.
Ол Германиядан иудейлерни үндүр сывырар болгаш «чаа корум-чурумну» тургузарынче чүткүп, бирги делегей дайынының соонда Европа чурттарының девискээринге Британия биле Францияның тергиидеп турганын узуткааш, Европаның чаа картазын тургузуксап турган. Ооң чагыргазының баштайгы алды чылын Улуг депрессия соонда, Версаль керээзиниң эргелерин күш чок болдурарынга болгаш миллион-миллион этниктиг немец улус чурттап турар девискээрлерниң аннексациязын күш чок болдурарынга, база экономиканың хөгжүдезин дүрген эгилдиреринге улуг дузаны чедирген.
Гитлер Чөөн Европада немец чоннуң чурттаар делгемнерин (нем. Lebensraum) делгемчидер дээш чүткүп турган. Ооң дайынзырак даштыкы политиказын ийиги Делегей дайынының кол чылдагааны кылдыр санап турар. Улуг хемчээлдиг чепсеглениишкинни боттангаш, 1939 чылдың сентябрь 1-де Германия Польшаже халдап кирип келген, ооң түңнелинде Великобритания биле Франция аңаа дайынны удур чарлаан.
1941 чылдың июньда Гитлер Совет Эвилелинче халдаар дужаал берген. 1941 чылдың декабрьда АКШ-га дайыны чарлаан. 1941 чылдың төнчүзүнге чедир герман вермахт болгаш ооң эвилелдери Европаның болгаш Соңгу Американың хөй кезиин эжелеп алганнар. 1941 чылдың соонда ол чедиишкиннер чоорту чидип эгелээн, 1945 чылда эвилелдешкен шериглер вермахты чылча шаапкан. 1945 чылдың апрель 29-де Берлинде фюрерниң бункеринге Гитлер үр үеде кады чораан эжи Ева Браун-биле өгленип алгаш, дараазында хүнде ооң-биле кады Кызыл Шеригниң холунга кирбес дээш, амы-тынынга четкеннер.
Мөчү-сөөктер өрттедир ужурлуг турган, ынчалза-даа далаш-биле ону төндүр кылбааннар. Делегейниң шериг трибуналы шериг баштыңчыларын өлүрүп шаажылаарынга азы үр үеде хоругдалга олуртурунга шииттирип, Гитлерниң үндезилеп каан СС, СД болгаш гестапо организастарын кем-херек үүлгедии деп санаан.