Быжыг сөс каттыжыышкыны

Быжыг сөс каттыжыышкыны, азы фразеологизм.

Фразеологизм деп чүвениң бүдүжү

…, тыва быжыг сөс каттыжыышкынын мынчаар тайылбырлап болур хире: быжыг сөс каттыжыышкыны дээрге чаңгыс ниити уткалыг, ийи ийикпе оон хөй доктаамал компонентилерден тургустунган, утказында тускай аян бар, дылдың бир эге кезээ болур.

Быжыг сөс каттыжыышкынарының кол демдектери:

а) ийи ийикпе оон хөй компонентилерлии,

б) ук компонентилерниң доктаамалы,

в) чаңгыс ниити уткалыы,

г) утказында тускай аян бары.

Бөлүктээри

Академик В. В. Виноградов шупту быжыг сөс каттыжыышкыннарының компонентилери утка талазы-биле тутчу бергенин кол үндезин кылдыр санап турган. Ынчангаш ол хамык фразеологизм сөстерни үш бөлүкке чарган, орустап оларны <фразеологические сращения>, <фразеологические единства>, <фразеологические сочетания> дээр.

Тыва дылда быжыг сөс каттыжыышкыннарын ийи улуг бөлүкке чарып болур. Ол дээрге «идиома» биле «фразеологтуг каттыжылга-дыр». Виноградовтуң классификациязы ёзугаар «идиома» <фразеологические сращения> биле <фразеологические единства> деп бөлүктерге дүгжүп турар, «фразеологтуг каттыжылга» <фразеологические сочетания> бүлүү-биле дүгжүр.

Идиомалар

Чамдык сөстер, ара-аразында хөлчок сырый тудушкан болур-дур. Ындыг сөстерни домак иштинге аңгылап, чарып, сөстер орнун эде салып база болбас. Ындыг сөс катыжыышкы «идиома» болур. Идиома хевирлиг сөстерде ийи-үш кожа турар сөстерниң ниити утказы шуут билдинмес бооп турар. Мында шупту сөстер доора уткалыг болур чүве.

Чижектер:
Үш хондур удуваан кырган авам куп кыннып чыдары ол боор деп боданган. (М. Кенин-Лопсаң). Бичии кум дээр-дир. (Улустуң чугаазындан). Удуп чыдар азы удуур дээн кижини "куп кынныр", "кум дээр" азы "кум кылган" деп быжыг сөс катыжыышкыны-биле айтып болур.

Изим базар чаңгыс кыс чүвем шаажылалды шыдап эртер ирги бе? (М. Кенин-Лопсаң). Мында "изим базар" деп быжыг сөстүң утказы дорт эвес. "Ис базар" дээрге кандыг бир кижиниң, азы төрээн улузунуң кылган ажылын уламчылаарын ынча дээн. Азы чок болза, кижи ада-өгбезиниң чуртаан чурталгазын эдерип чурттап чоруй баар боор чүве. Адазы малчын болза оглу база малчын болур, иези башкы болза уруу база башкы болур ...

Мен чылдың-на маңаа бак кежим дүжүрүп амдажаан кижи мен. (К-Э. Кудажы). Дойлаан азы тоттур чемнеген кижини "бак кежи дүшкен кижи" дээр. "Бак кежи дүжер" деп идиома иштинде кайы-даа сөстүң утказы дорт эвес.

Фразеологтуг каттыжылгалар

Фразеологтуг каттыжылгада сөстерниң туружу хостуг болуп болур. Чамдык сөстерни утказы дорт болур чүве.

Чижектер:
Мээң кулаам кадыг амытан мен, чүү диштир, өңнүүм? (Маңнайның тоолдары). Дүлей кижини "кулаа кадыг" дээр. "Кулаа кадыг" деп быжыг сөс каттыжыышкынында "кулак" деп сөстүң утказы дорт.

Анаа оларга эштенчилеп чораан ажылчыннарга кайыын хол дээр ийийк бис. "Хол дээр" деп сөстүң утказы "кижини согар", "эттээр" бооп турар. "Хол дээр" деп быжыг сөс каттыжыышкынында "хол" деп сөстүң утказы база дорт бооп турар.

Сен-даа хлеб коргудуп билир кижи сен ыйнаан. (улус чугаазындан дыңнаан). Ажыл кылбас чалгаа кижини "хлеб коргудар кижи" дээр. Ындыг кижи чүгле чем далдап билир. Мында "хлеб" деп сөс чем аймаан айтып турар болганда ооң туказы дорт бооп турар.

Соматиктиг фразеологизм

Быжыг сөс каттыжыышкынында кижиниң карак-кулаан айыткан солун сөстер бар. Ындыг сөстерни "соматиктиг" утка-биле каттышакн сөстер дээр. Ында кижиниң карак-кулаан, хол-будун ойзу адап айыткан боор чүве. Ол болза баш, карак, хол, чүрек, аас, дыл-дыр.

Чеже боор… бажы кадып кезеди ыйнаан бо. (О. Саган-оол)

Бажы эъттенип барып тырлар, оларны кажан-кезээде уштунмас кылдыр саспактап алыр херек – деп, байлар химиренип олурарлар. (С. Тока) Хөлүн эртир барган, туразы улгаткан, улус чугаазын тоовас, чурум үрээр кижи дээрге "бажы эъттени берген" кижи-дир.

Хертейген аап-сааап чүве, карак ажыттап өөренген. (М. Кенин-Лопсаң). Бо домакта "карак ажыттап" деп сөс-биле оорланыр чаңныг кижини айыткан.

Кадайы кежээ – мал дээнде карак кызыл. (С. Сүрүң-оол). Тывалар кежээ кижини "караа кызыл" кижи дээр.

Ажыл чепсээ барык-ла чок хол-даяң калганывыс ол. (С. Сарыг-оол). "Хол-даяң" дээрге "куруг холдуг" дигени, ол боор-дур.

Межерген ышкаш аас-биле ажыл бүдүрер чөгенчиг улус чоргулаар. (улустуң чугаазындан). "Аас-биле ажыл бүдүрер" кижи — чалгаа кижи-дир.

Фразеологизмер хевири

Лексиктиг хевир

Быжыг сөс каттыжыыкынарының лексиктиг хевирлери түрк дылдарда кончуг нептерээн. Ындыг фразеологизм сөстерде чаңгыс ниити компонент бар. Ол сөстерниң утказы дөмей-даа болур, ара-аразында олар бичии-бичии ылгалып база чоруур.

Чижек:

• өзү кара = сагыжы кара, ол ийи сөстүң ниити компонетизи болза "кара" деп сөс-түр.
• холу чадагай = холу бош, ол ийи сөстүң ниити компонетизи болза "холу" деп сөс-түр.

Бо ийи быжыг каттыжыышкын сөстерниң утказы дөмей, ынчалза-даа мында дүүшпес чүве база бар. Холу чадагай деп сөс-биле “адыжы ажык” харам эвес кижини айтыр. Холу бош кижи база харам эвес, ынчалза-даа ол сөстүң өске утказы база бар. Ол сөс-биле кам чок кижини база айтып болур. Чижелээрге, ажылдап алган ашказын камнавайн баар кижини “холу бош кижи” деп база адап болур.

• ак-сагыштыг = ак-сеткилдиг. Бо ийи сөстүң ниити компонетизи болза "ак" деп сөс-түр.

Граматиктиг хевир

Ол дээрге быжыг сөс каттыжыышкынының дың чаңгыс ол-ла хевири болур. Домакта ол сөстер чүгле граматиктиг хевир-биле ылгалып турар. Тыва дылда фразеологизимниң граматиктиг хевири 2 бөлүкке чарлыр: морфологтуг, морфологтуг болгаш синтаксистиг.

Морфологтуг бөлүк

Мында, быжыг сөс каттыжыышкынында чаңгыс сөстүң кезээ өскерлип турар.

• ижин кара чок ~ ижин кара чокка

Даңза солчуп таакпылашкаш, бир-бир стакан бе хымызы ишкеш, үш эр, бир уруг, хоочун өңнүктер дег ижин кара чок хөөрежип олурганнар. (М. Кенин-Лопсаң)
Сеңээ идегээрим ол, оон башка ижин кара чокка кайыын чугаалажы бээр мен. (Кижи чугаазындан)

• ишти диштиг ~ иштинде диштиг

Чамдык ишти диштиг улус чоргулаар болдур ийин. (Кижи чугаазындан)
Кончуг-даа иштинде диштиг кижи. (С. Сарыг-оол)

• башка хан кудар ~ бажынга хан кудар

Ол кедизи башка хан кудар чадавас. (Кижи чугаазындан)
Мээң бажымга хан кутканыңар ол. (С. Сарыг-оол)

Морфология болгаш синтаксис бөлүү

Мында, быжыг сөс каттыжыышкынында сөстерниң туружу солчуп турар. Сөстер анаа-ла туразында солушпайн турар. Домактың синтаксистиг утказы ёзугаар фразеологизм сөзү тускай турар черлиг бооп турар. Оон ыңай, сөстерниң туружу солчу бээр болза фразеологизимниң структуразы бирде, домакка дөмей бооп болур бирде, анаа сөс каттыжыышкынынга дөмей бооп болур.

караа аш ~ аш карактыг

• Ынчалза-даа хырны тодуг-даа бол, караа аш байның аспаа тайбың олуруп шыдаваан. (К-Э. Кудажы)
• Ол дег ашкарактыг кижи чок. (Кижи чугаазындан)

холу курттуг ~ куртуг холдуг

• Холу курттуг кижи болбас ийикпе. (Кижи чугаазындан)
• Мен курттуг холдуг эвес кижи мен. (Кижи чугаазындан)

бажы сөөк ~ сөөк баштыг

• Бажы сөөк кижи ону кайыын эндээр ийик. (Кижи чугаазындан)
• Билбес чери-даа чок сөөк баштыг болбазыкпа! (С. Сарыг-оол)

Морфология болгаш синтаксис бөлүүнүң фразеологизимнери өске түрк дылдарда чок хевирлиг. Бо чүве тыва чугааның онзагайын айтып турар.

Синоним фразеологизимнер

Тыва чугаада утказы дөмей, хөй-ле быжыг сөс каттыжыышкыннары бар.

Тывалар арган-дорган кижини: "дөрт сөөк", "кеш биле сөөк", "көк хырын", "ине чипкен ыт ышкаш", "ээгизинге эът чыпшынмас" дээн чижектиг сөстер-биле айтыр боор чүве.
Корум-чурум чогун ойзу 4 хире быжыг каттыжыышкын ажыглап тургаш айтып болур: "ил чазы", "үй-балай", "теве дывылаан чүве дег", "уш-баш чок".

Антоним фразеологизимнер

Удурланышкак уткалыг быжыг сөс каттыжыышкынары-дыр.

• аксын тыртар – сула салыр
• багын базар – чудун коптарар
• бажы каткан – бажының сарыг-суу акпаан
• дылы бош – аксы быжыг
• сөске чегей – суг салба
• ак сагыштыг – өзү кара, кара сагыштыг

Хөй уткалыг фразеологизм

Тыва дылда ындыг сөстер эвээш. Чижээ, «бажы ыжар» деп сөс ийи уткалыг а) үр дилээр, б) сактып чадаар.

Хөй уткалыг фразеологизм сөстерниң солун чүвези чүл дээрге, дыл шинчилекчизи ындыг быжыг каттыжыышкынны шинчилээш, сөстүң баштайгы эге утказын, оон ам соонда тывылган утказын тываар-дыр. Дараазында хөй уткалыг «чүрек чок» деп фразеологизм сөстү сайгарып көрээлиңер.

• «чүрек чок» деп сөс 3 уткалыг а) кортук кижи, б) чалгаа кижи, в) кайгал, дидим кижи.

Ол үш утканың кайызы баштай тывылганыл, кайызы соңнай тывылганыл?
Алдайларда «дьүрек дьок» деп сөс бар. Ооң утказы болза "чалгаа", "кортук" кижи дээн. Ындыг болганда «чүрек чок» деп сөстүң «кайгал, дидим кижи» деп утказы кажан тывылганыл? Совет үеде бе?

• «төре аралчыыр». Бо сөстү тываларның өгбелери моол дылдан XVIII-XIX векте үлегерлеп алган. Төп Азияга сарыг-шажыны нептереп эгелээрге, ынчан-на ол сөс тывылган-дыр. Ол сөстүң эге моол хевири «төрөл арилжих» болур. Чорта берген кижиниң сүнезини доо оранга азы бо оранга катап төрүттүнүп кээрге тывалар ындыг кижини «төре аралчаан» кижи дээр. Ол сөстүң эге утказы сарыг-шажын өөрединиң философиязы-биле холбашкан. Соонда ол сөстүң утказы бичии өскерли берген. Тывалар ону анаа-ла "өлү берген" деп сөс утказы-биле солуп алган-дыр. Шак ынчалдыр «төре аралчыыр» деп сөстүң ийи дугаар, "бөдүүн" утказы тыптып келген.

Бир-ле чоруткаш, үш ай болгаш келир оглу үш чыл хире читкен.
Айлыг-хүннүг өртемчей оранында бистиң оглувус чок болган-дыр, бир төрел аралчаан-дыр. Ам човулаңныг Эрлиг-Хаанның он сес тамызында барган-дыр..

Очулга ажылы

"Быжыг сөс каттыжыышкыны" деп чүвени очулдурары кончуг берге болур чүве. Бир эвес очулдурукчу кижи быжыг сөс каттыжыышкынын дорт очулдура бээр болза улус ооң очулдуруп каан домаан билбейн барып болур.

«Сиилең кыс» (Сhandelier) деп ыр, ыраажызы Sia деп кижи.

(Ыр кожумаа)
I'm gonna swing from the chandelier, from the chandelier,
I'm gonna live like tomorrow doesn't exist, like it doesn't exist,
I'm gonna fly like a bird through the night, feel my tears as they dry,
I'm gonna swing from the chandelier, from the chandelier.

(дорт очулгазы)
Люстраже үне бергеш чайганыр мен, чайганыр мен,
Эртеги хүнүм чок чүве дег чурттап чоруур мен, чоруур мен,
Дүнеки куш бооп хуулуп алза, ужуп үнзе, салгын хатка караам чажы када бээр боор,
Люстраже үне бергеш чайганыр мен, чайганыр мен,

Мында «swing from the chandelier» дээрге, идиома хевирлиг быжыг сөс каттыжыышкыны-дыр. Ооң утказы мындыг:

Мен баргаш уш-баш чок тениир мен, тениир мен,
Мен баргаш үеннээр мен, танзылаар мен, ойнаар мен...

Бо ырда Сhandelier деп сөс-биле “сиилең чаңныг кижини” ойзу адаан-дыр. Шынында "Сhandelier" деп сөстүң дорт утказы болза "люстра" болур.

Үндезини

1. Сат Ш. Ч., Салзыңмаа Е. Б. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.
2. Хертек Я. Ш. Фразеология современного тувинского языка. Тувинское книжное издательство. Кызыл – 1978.
3. Перевод песни «Chandelier» (Sia)