Бот-боттарынче кошкак кылдыныг

Бот-боттарынче кошкак кылдыныг — атомнуң ядрода бета-частыышкыннар база үндезин кезекчигештерниң частыышкыннарын болдуруп турар үндезин бот-боттарынга кылдыныг. Бо бот-боттарынче кылдыныгны кошкак деп адаары ядролуг физикага болгаш бедик энергияларлыг физикага чугула өске ийи (күштүг база электромагниттиг) кылдыныгларның дыка күштүг болуп турары-биле харылзаалыг. Ынчалзажок ол үндезин бот-боттарынче кылдыныгларның дөрт дугаары гравитациялыг кылдыныгга деңнээрге дыка күштүг болуп турар.

Элементарлыг болгаш составтыг кезектерниң аймактары болгаш оларның аразында харылзажып турар теориялар дугайында допчу көрүш. Солагай талазында элементарлыг кезектер — фермионнар, оң талазында — бозоннар. (Терминнер — ВП-да чүүлдерже шөлүглер). Тайылбыр орус дылда.

Бот-боттарынга кошкак кылдыныг чоокка күштүг — протоннуң хемчээлинден 1000 катап чоок черге күштүг болуп турар.

Бот-боттарынче кошкак кылдыныгның дамчыдыкчылары W⁺, W⁻ биле Z⁰ деп векторлуг бозоннар болур. Зарядтыг кошкак токтарның болгаш нейтралдыг кошкак токтарның бот-боттарынче кылдыныын аңгылаар. Зарядтыг токтарның бот-боттарынче кылдыныы (зарядтыг W^± бозоннарның киржилдези-биле) кезекчигештерниң зарядының өскерлиринге болгаш бир лептоннар биле кварктарның өске лептоннар болгаш кварктарже хууларынга чедирер. Нейтралдыг токтарның бот-боттарынче кылдыныы (нейтралдыг Z⁰ бозоннуң киржилдези-биле) кезекчигештерниң зарядын өскертпес база лептоннар биле кварктарны ол-ла кезектерже шилчидер.

Шинчилеп келгениниң төөгүзү

1896 чылда уранның дустары-биле ажылдап тургаш, Анри Беккерель радиоактивность болуушкунун ажыткан. 1898—1899 чылдарда Эрнест Резерфорд радиоактивтиг атомнар альфа- биле бета-кезекчигештер деп адаан ийи хевирниң кезекчигештерин херелдендирип турар турарын илереткен.

1930 чылда Вольфганг Паули бета-частыышкын үезинде электроннар-биле кады нейтралдыг бир кезекчигеш база херелденип үне бээринин дугайында даап бодаан. Ооң соонда ол кезекчигешти нейтрино деп адаан.

Паулиниң даап бодаашкынын ажыглап, Энрико Ферми 1933 чылда бета-частыышкынның бир дугаар теориязын ажылдап кылган. Ол теорияның бир бодалы частыышкын үезинде үндүр ужуп турар кезекчигештер атомнуң бодунга эгезинден тура турбаан, бот-боттарынче кылдыныг үезинде тывылганы болур.

Шынарлары

Бот-боттарынче кошкак кылдыныгга шупту үндезин фермионнар (лептоннар бил кварктар) киржип турар. Бот-боттарынче кошкак кылдыныг лептоннарга, кварктарга болгаш оларга удур кезекчигештерге энегриязы, массазы, электризаряды болгаш квантылыг саннары-биле үлежирин болдуруп турар, тодаргайлаарга оларның бот-боттарынче шилчиирин болдуруп турар. Кошкак деп адын ол электромагнетизмде болуп турар кылдыныглардан дыка кошкак болганы-биле алган. Үндезин кезекчигештер физиказында бот-боттарынче кылдыныгның күштүүн ол кылдыныгның болдуруп турар кылдыныгларының дүргени-биле холбап тодарадып турар. Ынчап кээрге, үндезин кезекчигештер физиказында кошкак кылдыныглар дээрге дыка оожум кылдыныглар болур.

Бот-боттарынче кылдыныгның күштүүнүң өске шынары дээрге кезекчигештерниң бүдүмелге хостуг маңының узуну болур. Ынчаарга, бот-боттарынче күштүг кылдыныгның түңнелинде ужуп үнген адронну тургузуар дизе, каш сантиметр кылынныг демир плита хереглеттинер. Чүгле бот-боттарынче кошкак кылдыныгда киржип турар нейтрино каш чырык чылының иштинде эртер кылынныг демирни хостуг эрте бээр болуп турар.

Фейнманның диаграммазы

Бойдуста ролью

Кошкак частыышкын

Бот-боттарынче кошкак кылдыныг аар кезекчигештерниң оон чиик кезекчигештерге частырынга чедирип болур. Частыышкынның ындыг хевирин кошкак частыышкын деп адаар.

Бета-частыышкын

Атомнуң ядрозунуң бета-казыыр-частыышкыны

Кошкак частыышкынның бир тускай хевири нейтроннуң бета-частыышкыны болуп турар. Ооң түңнелинде нейтрон чайгаар протон-даа, электрон-даа база электроннуг антинейтрино-даа апарып болур.

Бета-частыышкын дээрге бот-боттарынче кылдыныгдан хамааржып турар эң чугула процесс болуп турар. Бета-частыышкын дээрге радиоактивтииниң үш хевириниң бирээзи болуп турар: атомнуң ядрозунуң электрон болгаш антинейтринону үндүрери болгаш бир нейтроннуң протонче шилчи бээри.

Литература

• К. Манолов, В. Тютюнник. Биография атома. — М.: Мир, 1984. — 50 000 экз.
• Griffiths, David J. (1987) Introduction to Elementary Particles, Wiley, John & Sons, Inc. ISBN 0-471-60386-4
• A. Lesov. The Weak Force: From Fermi to Feynman. — Thesis, University of South Carolina, 2009.
• Ли Ц., Ву Ц. Слабые взаимодействия. - М., Мир, 1968. - 307 с.
• Намбу, Йоитиро. Симметрия и законы сохранения / Кварки / Д-р физ.-мат. наук Р. М. Мир-Касимов. — М.: Мир, 1984.