Гравитация
Гравитация (тыртыжыышкын, тыртыжылга) (лат. gravitas — «аары») — массалыг материалдыг телолар аразында универсалдыг үндезин бот-боттарынче кылдыныг. Чырыктың дүргенинге деңнээрге бичии дүргенниг база кошкак гравитациялыг бот-боттарынче кылдыныгларны Ньютоннуң тыртыжыышкын теориязы тайылбырлап турар. Ниитизи-биле Эйнштейнаниң ниити хамаарылга теориязы тайылбырлап турар. Квантылыг деңнелде гравитациялыг бот-боттарынче кылдыныгны квантылыг гравитация теориязы тайылбырлап турар деп бодал бар, ынчалзажок ол теория ам-даа чедир тургустунмаан.
Гравитация Октаргайның тургузуунга болгаш эволюциязынга дыка чугула рольду ойнап турар. Ол Октаргайның дыгыйы биле ооң калбарып бар чыдарының дүргениниң аразында харылзааны, астрономиктиг системаларның турум байдалының болгаш туруштуунуң кол байдалдарын тургузуп турар. Гравитация чок турган болза, бөмбүрзектер-даа, сылдыстар-даа, каптагайлар-даа, кара ойбактар-даа турбас ийик. Гравитациялыг чыырлыышкын сылдыстарның эволюциязының сөөлгү чадаларында (ак карликтер, нейтроннуг сылдыстар, кара ойбактар) энергияның кол үнер дөзү болуп турар.
Гравитациялыг тыртыжыышкын
эдерМайык:Внешние медиафайлыКлассиктиг механикада гравитациялыг тыртыжыышкынны Ньютоннуң делегей чергелиг тыртыжыышкын хоойлузу-биле тайылбырлаар. Ооң аайы-биле биле массаларның ийи материалдыг точкаларының аразында гравитациялыг тыртыжыышкыны ийи массадан дорт дең хамаарылгалыг база аразының ырааның квадрадынга дедир дең хамаарылгалыг:
Мында — гравитациялыг доктаамал, ооң хемчээли — 6,67⋅10−11 м³/(кг·с²)[1].
Гравитациялыг шөл, аарының күжүнүң шөлү ышкаш, потенциалдыг болур. Ол дээрге, тыртыжыышкынның күжүнүң ажылы траекторияның хевиринден хамаарышпас, а чүгле эгеки болгаш төнчү точкалардан хамааржыр. Гравитациялыг шөлдүң потенциалдыы кинетиктиг болгаш потенциалдыг энергияларның түңүн кадагалаарының хоойлузунга чедирер база гравитациялыг шөлде телоларның шимчээшкинин шинчилеп турар үеде шиитпир үндүрерин улуг чиигедип турар. Ньютоннуң механиказының иштинде гравитациялыг бот-боттарынче кылдыныг ыракка күштүг болуп турар.
Улуг астрономиктиг объектилер — бөмбүрзектер, сылдыстар база каптагайлар — дыка улуг массалыг болур, ынчангаш дыка улуг гравитациялыг шөлдерни тургузуп турар.
Гравитация дээрге дыка кошкак бот-боттарынче кылдыныг. Ынчалзажок, гравитация кандыг-даа ырак черге күштүг болганда, Октаргайга дыка чугула бот-боттарынга кылдыныг болуп турар.
База ол ышкаш гравитация өске бот-боттарынга кылдыныгларга деңнээрге, шупту материяларже болгаш энергияларже кылдыныглыг болганы-биле универсалдыг. Бот-боттарынче гравитациялыг кылдыныг чок чаңгыс-даа объектилер тывылбаан.
Гравитация бүгү чүүлдерге салдарлыг болганда, ол каптагайларның тургузуу, кара ойбактар база Октаргайның калбарары ышкаш улуг масштабтыг болуушкуннар дээш, база бөмбүрзектерниң орбиталары, Чер кырынче телоларның кээп дүжери дээн ышкаш бөдүүн болуушкуннар дээш харыысалгалыг.
Гравитация математиктиг теоррия-биле тайылбырлаан бир дугаар бот-боттарынче кылдыныг болуп турар. Аристотель (бистиң эрага чедир IV чүс чылда) аңгы-аңгы массалыг объектилер аңгы-аңгы дүргенниг аңдарлып турар деп санап турган. Чүгле элээн хөй үе эрткенде (1589 чылда) Галилео Галилей экспериментилер дузазы-биле ыдыг эвес деп чүүлдү тодараткан — бир эвес агаарның удурланыышкынын ап кааптар болза, шупту телолар дең дүргедээшкинниг болур. Исаак Ньютоннуң бүгү делегей чергелиг тыржыжылгазының хоойлузу гравитацияның ниити аажы-чаңын дыка эки тайылбырлап турган. 1915 чылда Альберт Эйнштейн хамаарылганың ниити теориязын тургускан, ол теория гравитацияны делгем-үе геометриязының аайы-биле оон ылаптуг кылдыр тайылбырлап турар.
Демдеглелдер
эдер- ↑ G. Rosi, F. Sorrentino, L. Cacciapuoti, M. Prevedelli, G. M. Tino. Precision measurement of the Newtonian gravitational constant using cold atoms. Nature (2014-06-18).
Литература
эдер- Визгин В. П. Релятивистская теория тяготения (истоки и формирование, 1900—1915). — М.: Наука, 1981. — 352c.
- Визгин В. П. Единые теории в 1-й трети XX в. — М.: Наука, 1985. — 304c.
- Иваненко Д. Д., Сарданашвили Г. А. Гравитация. 3-е изд. — М.: УРСС, 2008. — 200с.
- Мизнер Ч., Торн К., Уилер Дж. Гравитация. — М.: Мир, 1977.
- Торн К. Чёрные дыры и складки времени. Дерзкое наследие Эйнштейна. — М.: Государственное издательство физико-математической литературы, 2009.
- Halliday, David; Robert Resnick; Kenneth S. Krane. Physics v. 1. — New York: John Wiley & Sons, 2001. — ISBN 978-0-471-32057-9.
- Serway, Raymond A.; Jewett, John W. Physics for Scientists and Engineers. — 6th. — Brooks/Cole , 2004. — ISBN 978-0-534-40842-8.
- Tipler, Paul. Physics for Scientists and Engineers: Mechanics, Oscillations and Waves, Thermodynamics. — 5th. — W.H. Freeman , 2004. — ISBN 978-0-7167-0809-4.
Шөлүглер
эдер- Физическая энциклопедия — «Тяготение»
- Hazewinkel, Michiel, ed. (2001), Gravitation, Encyclopedia of Mathematics, Springer, ISBN 978-1-55608-010-4
- Hazewinkel, Michiel, ed. (2001), Gravitation, theory of, Encyclopedia of Mathematics, Springer, ISBN 978-1-55608-010-4