Биче Чеди-Хаан деп сылдыстар бөлүү

Биче Чеди-Хаан деп бөлүк сылдыстарның хевири болгаш дээрде туружу

Улуг Чеди-Хаанны тып алган соонда ону барымдаалап, Биче Чеди-Хаан деп сылдыстар бөлүүн тып ап болур. Биче Чеди-Хаан хевир-туруш талазы-биле Улуг Чеди-Хаанга дөмей. Ол сылдыстар бөлүүнүң "хымыжының тудазы" Улуг Чеди-Хаанның "хымыжының тудазындан" өске талазынче углуг. Бо сылдыстар бөлүүнде ындыг көскүлең чырык сылдыстар барык-ла чок.

Поляр Сылдыс

Ол сылдыстар бөлүүнүң "хымыжының тудазының" ужунда эң-не көскү кол сылдысты Поляр Сылдыс дээр. Ол сылдыс Октаргайның соңгу полюзунуң мырыңай чоогунда турар. Ооң дузазы-биле улус эрте-бурун шагдан бээр соңгу чүктү тодарадып тып ап чораан. Өске сылдыстар дескинип шимчеп чоруп турда, Поляр Сылдыс шимчевес, чаңгыс черге турар.

Поляр Сылдыстың дузазы

Поляр Сылдысты тыварда, Улуг Чеди-Хаан деп бөлүк сылдыстарның α (альфа) биле β (бета) сылдыстарын таварты дорттан бодал-биле чоруткаш, дорттуң кырынга ол ийи сылдыстың аразы хире хемчээлди беш катап улай салырга, көстүп келир көскү сылдыс Поляр Сылдызы болур. Сылдыстар картазынга ол сылдысты α деп үжүк-биле демдеглээр. Поляр Сылдысты тыпкаш, олче көрүндүр туруп алыр болза, мурнунда - соңгу чүк, артында - мурнуу чүк, оң талазында - чөөн чүк, солагай талазында - барыын чүк болур. Поляр Сылдыс Биче Чеди-Хаанның бөлүк сылдыстарының аразында 2,1 сылдыс хемчээлдиг эң-не көскү сылдыс. Оларның β сылдызы база оон чыда калбас, ол хире хемчээлдиг. γ (гамма) сылдыс 3,1 сылдыс хемчээлдиг, а арткан дөрт сылдыстар 4,4 сылдыс хемчээлинге дүгжүр. Оон өскелери анаа каракка көстүр болза-даа, оларның чырыы аажок сула.

Поляр Сылдысты тывары

Поляр Сылдыстың характеристиказы

Поляр Сылдысты дуран-биле көөрге, сарыгзымаар өңнүг. Ооң кырының изии Хүнден артык, 7000° хире. Ол сылдыс тергиин улуг сылдыстарның безин эң улуунга хамааржыр. Ооң доора калбаа Хүннүң диаметринден безин 130 катап улуг. Хүн ооң чанынга чөгенчиг бичии болуп көстүр. Поляр Сылдыс бүдүш талазы-биле цефеидтер дээр сылдыстарга хамааржыр. Аңаа чедир хемчээл 472 чырык чылынга дең. Азы өскээр чугаалаарга, бистер ол сылдысты Колумбунуң үезинде (1500 чылдар) турган хевээр кылдыр ам-даа көрбүшааан бис.
Хүн Поляр Сылдыска болгаш өске цефеидтерге дөмей болбааны чаяан болган. Бир эвес Хүн ол сылдыс дег турган болза, бирде хөлчок изип, эмин эрттир чырый берип, бирде арай сооп, чырыы шоолуг эвес-даа апаргылаар турган боор. Ооң изии Хүнден он-он муң катап күштүг болгаш Чер кырынга чүнү-даа арттырбайн, шуптузун өрттендир хуюктап кааптар турган. Рефрактор деп телескоп-биле көөрге, Поляр Сылдыстың кыдыында, дуганың 18 секундазы хире ыракта, барык-ла ооң-биле каъттышкак чыгыы, тоску хемчээлдиң сылдысчыгажы көстүр. Ол сылдысчыгаш Поляр Сылдыстың эдеринчизи бооп база магат чок. Оларның температуразы колдуунда улуг ылгал чок, а хемчээл талазы-биле олар канчаар-даа аажок ылгалдыг.

Дөзү

1. Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.