Улуг Чеди-Хаан деп сылдыстар бөлүү
Улуг Чеди-Хаанның хевири
эдерӨске сылдыстар бөлүктерин тыварда, баштай Улуг Чеди-Хаанны тып алыры эргежок чугула. Ол сылдыстар бөлүүнде кол, онза көскү чеди сылдыстарның аразын бодал-биле тудуштурар болза, хымыш хевирлиг дүрзү болу бээр.
Улуг Чеди-Хаан деп сылдыстар бөлүүнүң туружу
эдерЧылдың үелеринге азы дүн-хүннүң эргилдезинге дүүштүр ол "хымыштың тудазы" чүк-чүкче өскерлип турар. ол сылдыстар бөлүүн октябрь ортан үезинде хайгаарап көөр болзувусса, "тудазы" солагай талазынче углуг көстүр, а январьның ортан үезинде көөр болзувусса, "тудазы" куду апарган болуп көстүр, апрельдиң ортан үезинде "хымыштың тудазы" оң талаже угланган (ол үеге сылдыстар бөлүү эң-не бедик турар болгаш, доңгайтыр каап каан хымыш ышкаш көстүр), июль айның ортан үезинде оларның "тудазы" өрү углуг көстүр. Ол сылдыстар бөлүүн чаңгыс дүн-хүннүң дургузунда хайгаараар болза мындыг: октябрь айның ортан үезинде кежээкиниң 9 шакта көөрге, "хымыштың тудазы" солагай талаже углуг. Өртемчей өзээн долгандыр дескинип турар болганда, Улуг Чеди-Хаан деп сылдыстар бөлүү соңгу полюс чоогун чоорту дескинер. 6 шак болгаш дуганың мугур 90 градузунга дең орукту эртер. А дүнекиниң 3 шакта оларның "тудазы" куду углуг, а ооң дараазында 6 шак иштинде база 90° эртер болгаш ынчан оларның "тудазы" оң талаже углуг апаар. Хүндүскүнүң 3 шакта оларның "тудазы" өрү углуг турар.
Улуг Чеди-Хаанның сылдыстары
эдерУлуг Чеди-Хаан деп сылдыстар бөлүүн чүгле чеди сылдыстан тургустунган деп чугаалажып турары шын эвес.Шынында ол сылдыстар бөлүүнүң кызыгаарында 125 хире сылдыстар бактаап кирген. Ол сылдыстар аразында ийиги хемчээлдиң алды сылдыстары бар болгаш үшкү хемчээлдиң сылдыстарынга хамааржыр δ (дельта) сылдысты көрүп болур. Оон арткан сылдыстар үшкү хемчээлдиң, азы оон-даа кошкак сылдыстарга хамааржыр. Ол сылдыстар бөлүүнүң эң көскү чеди сылдыстарын көөрге, Черден бир дөмей ырак ышкаш сагындырар. Шынында Бенетнаш (η - эта) деп сылдыс бистен эң-не ырак Алиот (ξ - кси) деп сылдыстан дөрт катап чоок азы ол хемчээл 60 чырык чылынга дең. Ол бөлүк сылдыстарның чамдык сылдыстарын онзагайлап демдеглээри чугула. Кырының изии 5000° хире, кончуг улуг, кызыл-сарыг өңнүг Дубхе α-биле (альфа) демдеглээн. Бенетнаш деп кырының изии 18 000° сылдысты η (эта) деп үжүк-биле демдеглээн. Бо ийи сылдыстар "хымыштың" өске сылдыстарынга хамаарыштыр дедир углуг кылдыр октаргай делгемнеринче кончуг дүрген шимчеп бар чоруурлар. Ол ийи сылдыстардан өске беш сылдыстар боттарының физиктиг бот-шынары-биле барык-ла дөмей база-ла кончуг дүрген өске талазынче шимчеп бар чоруурлар. Аяс караңгы дүнелерде "хымыштың тудазында" турар сылдыстарның ортузунда Мицар деп сылдыс-биле мырыңай кожа, чөгенчиг сула көстүр, бешки хечээлдиң сылдызын көрүп болур. Ол сылдысты эрте-бурун шагда арабтар Алькор деп адаан. Мицар деп сөстү араб дылдан очулдурарга - аът, а Алькор деп сөстү очулдурарга - аът мунган кижи дээн уткалыг азы өскээр чугаалаарга, аъттыг кижи дээн. Мицар биле Алькор - эң-не билдингир ийи дакпыр сылдыстар болур. Оларның аразы дуганың 12 минуталарынга дең. Сактырга олар мырыңай кожа ышкаш көстүр, ынчалза-даа оларның аразы Чер биле Хүн аразындан он чеди муң катап ырак, азы ийи чартык биллион (биллион - миллион катап миллион) километр. Улуг Чеди-Хаанның сылдыстарының аразында дакпыр сылдыстар дыка хөй. Ол сылдыстар бөлүүнде көскү туманналчактар бар. Олар ыракта сылдыстар системазында тургустунган галактикаларга кончуг дөмей. Ол сылдыстар системаларында харын-даа планеталар бар болгу дег.
Улуг Чеди-Хаанның дузазы
эдерТывалар Улуг Чеди-Хаан деп бөлүк сылдыстарны барымдаалап шагның эргилдезин тодарадып чорааннар. Бир эвес Хүн ажып турда ол бөлүк сылдыстарның "тудазы" чөөн чүкче углуг болза - час, мурнуу чүкче углуг болза - чай, барыын чүкче углуг болза - күс, соңгу чүкче углуг болза - кыш болур.
Дөзү
эдер- Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.