Алгы-кеш аймаа

Тыва аңчыларның болгаш малчыннарның бурун чурту болганда, алгы-кеш аймааның идик-хепке, хер-херекселге болгаш хамнарның дериг-херекселинге чугула херектиин онзагай үнелеп чораан.

Мал-маган кежи

Тыва кижиниң тос чүзүн малында эң-не үнелиг кештер бар. Мал бүрүзүнүң кежин тывалар идик-хеп кылырынга эрте-шагдан бээр хереглеп келген. Мал кежин сояры, кадырары,кылайтыр херери, идээлээри, дүгүн кыргыыры, хоюдур эттеп алыры - бо бүгүнүң нарын аргаларын тывалар тергиин билир.Мал кежи дээрге тываларның кандыг-даа назынның кижилеринге таарыштыр кылып алыр тоннарынга бир-ле дугаар ажыглаттынар.

Анай кежи

Шынын сөглээрге, тывалар чаш малды өлурбес чораан. Кандыг-бир чылдагаан-биле чаш анай өлген болза, кежин бүдүнү-биле камныг сойгаш, эъдин октаптар. Анай кежин ол-ла дораан шыгы-биле чымчадыр ууштап алгаш, уруг чөргээ кылыр, ылаңгыя чай шагда чаштарның кедер чучаан кылыр. Анай кежинин дүгү чымчак болгаш сериин шынарлыг болур.

Хураган кежи

Чаш хураганны тывалар херек кылып өлурбес, өстур азыраарын бодаар. Янзы-бүрү чылдагааннардан хураган өлуп болур. Өлген хураган кежин дораан сойгаш, эъдин октаптар. Хураган кежин хол-биле хоюдур ууштап алыр, оон бөрт, уштук кылыр.Шыырак кижилер хураган кештерин кожуп тургаш, найыр-чыскаалда кедер тон даарадып алыр. Хураган кежи тон кеткен кижини каас кижи дижир. "Хойлуг кижи каас" деп үлегер сөс ынчаар тывылган.

Өшкү кежи

Тываның кадыг-дошкун агаар-бойдузунга өшкү мал кончуг тааржыр болгаш өзүүчел. Өшкү, хой кежин соярының болгаш чымчадыр эттээриниң чуруму бир дөмей. Амыдыралы хирелиг кижилер өшкү кежинден тон кылыр. Өшкү кежи серини шынарлыг болганда, аңчы кижилерниң хөректээжин өшкү кежинден кылыр. Калыр даглыг черниң кижилери хой, өшкү кадарар оолдарның чолдак тонун база өшкү кежинден даараар турган.

Өшкүнү азы хойну дөгерген кижи кежин оя кеспес.Өшкү кежин бырышкак чок кылдыр херип кадырар. Өшкү кежиниң дугун сугга чуп кааптар, ооң соонда база катап херер, хойтпак-биле идээлээр, өйлеп шыгыткаш, чидиг эдирээ-биле эдирээлээр. Үстүг кеш болза, хүл-биле бызап тургаш, үзүн үндүр эттээр.

Чымчадыр эттеп каан өшкү кежинден тон, чоорган кылыр.Чамдыкта серге кежин удуурда чыдар дөжек болгаш чаш уруглар олурар олбук кылдыр ажыглаар.

Инек, сарлык кежи

Бода малды чишке согар. Соок дүжүп кээрге, инекти азы сарлыкты чишке чиирин соккаш, кежин аяннаштыр чаткаш, соокка доңуруп алыр. Бода мал кежин чыдыткаш, дүгүн тазартыр чулуп кааптар. Бода мал кежин шыксымаар черге хөмер, ооң соонда таарыштыр чымчаткаш, ол кешти дүргектептер. Дүргектепкен инек азы сарлык кежмн чудук кырыгна бир кижи сыртай тудуп бээрге, база бир кижи улуг докпак-биле докпактаар, шак ынчаар чымчадыр эттеп алыр. Кылын кештер кадыг хевээр артар болза, далгыгга чымчадыр далгыыр. Чымчадыр эттеп алган бода мал кежин саргартыр ыштаар, ындыг кештерден идик, барба, таалың болгаш төрепчини кылыр турган. Бирн чамдыкта бода малдың чымчадыр эттеп каан кежин хая картындан азы пар дыттың чөвүрээзинден онзагай өңнүг будук кылып алгаш, будуп база алыр. Аян киир будуп каан бода мал кежи-биле шай,дус хавы болгаш чаш уругларның идиктерин кылыр.

Бода малдың кежинден тыва кижилер аргамчы, сыдым, кижен, шидиишкин кылыр чораан.

Иви мал кежи

Иви оъду болгаш чааттыг ыяштар колдуг үнген черлерде иви малды азырап турар. Тожу чурттуг кижилер ивиниң болгаш аң-меңниң кежинден идик-хепти база хер-херекселди кылыр. Иви кежинден хамнарның хамнаар тонун кылыр турган. Иви кежи ширтекти солуур чылыг болгаш чымчак олбук болур. Иви бышкаа-биле хап идик кылыр.

Иви мал кандыг-даа берге кыш болурга, белен чудавас. Ивиниң эъдин чиир, сүдүн ижер, кежин ажыглаар болгаш мыйызын база хереглээр. Шаанда иви мыйызын черге кааптар турган, амгы үеде ивиниң мыйызын каасталгага калбаа-биле ажыглай берген.

Дөзү

Монгуш Кенин-Лопсан "Тыва чаңчыл" - Кызыл, 2000