Ай (үнүш)

Ай (лат. Lílium mártagon; орус. Лилия кудреватая, Саранка; төв. А-бхи-ша азы А-бхи-шья ^{(айның дазылы)}; моол. Нарйн сараана) — дазыл-чемиштиг линейныйлар коданынга хамааржыр аргага үнер черлик үнүш.

Айның чечектери

Үнүштүң тургузуу

Даштыкы хевири

Бедии 30—150 см, алдын-сарыг өңнүг дазыл-чемиштиг.

Чечектери 3—5 хире узун сыптарлыг, кызылсымаар, көксүмээр өңнүг, аякчыгаштары дашкаар аңдарык. Чимизи хавакчыгажында, борбак.

Өзүп үнүп турар черлери: арга ишти, арга шыктары болгаш кыдыглары, чадаң ыяштар аразы.

Белеткээри, ажыглаары

Белеткээр үелери: август-сентябрь.

Хереглеттинер чүүлдери: үнүш бүдүнү-биле.

Күзүн айның дазыл-чемиштерин чыып алгаш, сүтке хайындыргаш, өреме-биле катай чиирге, магалыг чаагай чем болур.

Айны шала күскээр арбыдадыр казып, сывын кезип окатааш, чүгле борбак чемижин артырып алгаш, довураандан аштап арыглаар. Арыглап алган айны шой пашка каггаш, кырынче сутту куткаш, оожум отка сыргырадыр хайындырар. Ай чымчап, быжып келирге, пашты эскеш, халыптааш, соогуже тургузар. Соой берген айны ааржы, чокпекке холуур. Ону айлыг чокпек дээр. Айны чокпекке холуурундан ангыда, кадыргаш, соктап алыр. Арыглап аштап каан айны бичии согаашка далганнааш, кыжын мунге каап ижер. Изиг бот-шынарлыг, эки амданныг. Айнын эм шынары куштуг. Соокка, ол-шыкка алыскан кижилер айны кара мунге каггаш аартаар, чылыгланыр. Дер-суг дужуп, сергеп-сегиир.

Кыдат медицинада

Айның дазыл-чемижин күзүн казып алгаш, хайнып турган изиг сугже урупкаш, хайындырар. Оон дазыл-чемиштерни уштуп, хээндектээш, пашка хооруптар азы духовка иштинге, хүн караанга кургадып алыр.

Амданы, шынары: чигирзиг, шоолуг эвес коржаң, дески.

Ажыглаары: чүрек, өкпе аарыгларын эмнээр, кургаг чөдүл экиртир, чымчадыр, оожургадыр.

Ажыглаар хемчээли: 15-50г. Хайындырган суун ижип эмненир.

Сагыыр чүүл: улуг-хырын иштинде соок киирген деп билдинип турда, хөй өл дүкпү-чараа барда, суук өтпекте таарышпас.

200г чаа казып эккелген дазыл-чемиштерни 500г суук ары чигиринге холааш, водяная банняга (аяар хайнып турган бустуг сугга) кезек тургузуптар, кажан дазыл-чемштери бырыжып, долгажып эгелей бээрге, уштуп алгаш, бичежек хап иштинге суп алыр азы ол хевээрзин ажыглаар. Ону өкпе дакпыжаар апарганда, өкпе "изий" бергенде, кургаг бөдүүн чөдүлге, хан дүкпүрер апарганда, хереглээр.

Моол медицинада

Ажыглаары: чечектерин довурактай белектеп алгаш, сөөктер, ылаңгыя баш сөөгү кемдээнде, ажыглаар. Айның чимистерин уруг савазындан ханзыраашкын болганда, доктаамал ажыглаар турган. Дазыл-чемижин хораннаныышкынга удур ажыгдаарын сүмелеп турар. Күзүн айның дазыл-чемштерин хээндектээш, хөлегелиг черге кургадып алыр. Ону шаралыг карттарның (слизистые оболочки) дегдириишкиннеринде болгаш кызыл-өөштүң оюлган аарыында суглуг изиг чиң хевирлиг салып эмнээр. Бүрүлеринден суглуг ханды белеткээш, оюлганнар балыын чуур.

Төвүт медицинада

Төвүт дылда: А-бхи-шья - айның дазылы; Бйа-пхо-ци-ци - айның чер кырында кезээ.

Ажыглаары: дазыл-чемижин сөөктер сынганда база баш сөөгүңүң кемдээшкиннеринде, хораннаныышкында, халыында ажыглап турар.

Хереглеттинер чүүлдери: сигенинден настойка белеткээш, узамдыга берген ай демдээн доктаадыр.

Дөс

• Ном «Холу чемзиг авам сөңү»
• Серенот Станислав. Тыва улусчу эмнээшкин. Күнзегеш Ю.Ш. аттыг Тываның ном үндүрер чери, 2009 — 264а.