Япон дыл
Япон дыл (яп. 日本語, нихоңго ) – япон чоннуң дылы болгаш Японияның күрүне дылы. Өске дылдар аразында систематиктиг туружу билдинмес. Ук дылда хостуг чугааланыр кижилерниң саны 140 сая хире, 125 сая кижилерге төрээн дыл (делегейде 9-ку черде). Япон дылдың генетиктиг харылзаалары төнчүзүнге дээр тодаргайлаттынмаан. Лексикада ийи каът тускайланып турар, бирээзи алтай дылдар-биле каржып турар, өскези — австронезий дылдар-биле. Идеография биле слогтуг фонографияны холбаштырып турар оригиналдыг бижиктиг. Грамматиктиг чыскаалы-биле — агглютинативтиг, грамматиктиг уткаларның илередиишкини колдуунда синтетиктиг.
Ады
эдерИйи аттыг. Делегей дылдарының аразынга болгаш даштыкы чурттарның сургуулдарынга өөредириниң контекстизинде нихонго (яп. 日本語 — «япон дыл») дээр ат ажыглаттынып турар. Националдыг культураның кезээ кылдыр, Японияда өөредилге эртеми кылдыр, төрээн биле күрүне дыл кылдыр кокуго (яп. 国語 — «чурттуң дылы» азы «националдыг дыл») деп адаар.
Делегейде нептерелгези
эдерЯпон дылда чугааланып турар улустуң хөй кезии Япон архипелагта чурттап турар. Япон дылды Соңгу биле Мурнуу Американың чамдык черлеринде (Калифорния, Гавай ортулактар, Бразилия, Перу) япон эмигранттар ажыглап турар. Азия биле Океанияның хөй кезии чурттарының школаларынга өөренип болур. 2012 чылда япон дылды Япониядан дашкаар өөренип турар улустуң саны Кыдатка (1 млн ажыг), Индонезияга (870 муң ажыг), Мурнуу Көреяга (840 муң ажыг), Австралияга (300 муң хире), Тайваньга (230 муң ажыг), Америкага (130 муң ажыг) болгаш Таиландыга (130 муң хире) турган. Япон дыл Палау Республиканың Ангаур штаттың (чурттакчы чону — 300 бичии ажыг кижи) англий болгаш палау дылдар-биле каттай официалдыг дылдарының бирээзи.
Классификация
эдерЯпон дылдың генетиктиг харылзаалары төнчүзүнге чедир тодаргайлаттынмаан. Япон дыл колдуунда изоласталган дыл деп санаттынып турар. Көрей дыл биле төрелдешкээниң гипотезазы — амдыызында бар гипотезаларның эң күштүү. Грамматиктиг структуразы көрей дылдың структуразынга чоок болуп турар. Австронезий лексиктиг субстрат биле алтай грамматиктиг суперстраттың барының дугайында саналдар үнүп турар. Алтай дылдарга хамааржыр деп гипотеза база бар.
Төөгү
эдерСистематиктиг туружу дег, япон дылдың эгеки төөгүзү база маргыштыг айтырыг болуп турар. Алтай (пуёс) тыптыышкынның талалакчылары япон дылдың тургузуушкунун Япон ортулактарны алтайлар (пуёс аймактар) эжелеп турар үеге хамаарыштырып турар.
Бистиң эравыстың VI-гы вегинде Ямато, Кыдат болгаш Пекчениң (бурун көрей күрүнениң) дипломатиктиг харылзааларының түңнелинде Японияга кыдат культура нептереп эгелээн. Күрүне тургузуу, культура, уран-чүүл болгаш буддизмниң киргени-биле, Японияга бижик тыптып келген. «Кодзики» болгаш «Нихон Сёки» — бирги улуг япон литературлуг чогаалдар. Бо үеде япон дылга хөй санныг кыдат сөстер тыптып келген.
XII-ги вектен эгелеп кыдат иероглифтер япон морфология болгаш синтаксиске таарыштыр ажыглаттынып эгелээн. Манъёгана — слогтуг азбука кылдыр ажыглаттынып турган тускай шилиттинген кыдат иероглифтер. Манъёгана болза соонда тывылган хирагана биле катакана дээр слогтуг азбукаларның үндезини апарган. Ол ийи азбукаларны кым болбаазырадып кааны тода билдинмес. XII-ги векте «Хэйкэ Моногатари» дээр эпос бижиттинип турар үеде япон бижик тургустунуп келген.
Аас япон дыл үш периодка чарлып турар:
- бурун (VIII-ки векке чедир);
- орай бурун (азы классиктиг япон дыл) (IX—XI-ги вектер);
- ортун (XIII—XVI-гы вектер);
- амгы шагның (XVII-ги вектен тура).
Өскерлиишкиннер колдуунда фонетика талазында — эгеки сес ажык үннерден беш үн артып калган.
VI-гы векте кол диалект Хэйан-кё (Киото диалектизи) турган. XII-ги векте Камакура диалектизи кол диалект апарган (амгы Токионуң чоогу). Оон бээр Токио диалектизи кол диалект болуп чоруур.
XVI-гы векте Сэнгоку эпохазында Японияже португалдар болгаш өске европейжилер келген. Япон дылга португал үлегерлээшкиннер тыптып эгелээн. Токугава үезинде ном үндүрүүшкүнү сайзырап, чоннуң бижик-билии өзүп, диалектилер аразында ылгалдар дескилежип турган. 1603 чылда Японияны Токугава Иэясу баштап эгелээни-биле Япония хааглыг чурт апарган. Христиан чүдүлге болгаш даштыкы улус-биле харылзаа хоруглуг апарган.
Мэйдзи Реставрациязы соонда Япония Европа болгаш Америка биле харылзааларын ажыткан. Дылга англий, немец болгаш өске европей дылдардан үлегерлээшкиннер тыптып эгелээн. Мейдзи үезинде литература шакпыны-биле хөгжүп, аас биле бижимел дылдар аразында ылгалдар узуткаттынып турган. 1910 чылдарга чедир эрги бижимел дыл (бунго) ажыглалдан үнген (официалдыг документилерден аңгыда).
Ийиги Делегей дайынынга уттурган соонда, Япония Каттышкан Чоннарга оккупастаткан. Олар япон бижикти бөдүүнчүдер болгаш латин графикаже шилчидер санал киирген. Япон дыл латин бижикче шилчивээн, ынчалза-даа 1946 чылда Японияның Эртем-билиг яамызы иероглифтерни эде көрген соонда, 1850 иероглифтиг нормалаттынган даңзы тургустунган.
Амгы үеде аныяк салгалдар нейтралдыг, формалдыг эвес стилди ажыглаар апарган. Массалыг информас чепсектериниң ачызындан диалектилер аразында ылгалдар эвээжеп турар. Ол аразында регионалдыг бот-медерел ачызындан диалектилер ам-даа бар болгаш регионалдыг сленгини хандырып турар.