Юпитер

Юпитер (демдээ: ) — Хүн системазының 5-ки планетазы.

Ниити характеристиказы

Юпитер – Марстың ындында планета. Ол Хүн системазының планеталарының эң улуу. Хүнден ыраа 777,6 млн км, 12 чылда Хүннү чаңгыс катап долганыр, диаметри Черниинден 11 катап улуг. Объем талазы-биле алыр болза, оон 1312 Чер ышкаш шарларны кылып болур, ынчалза-даа массазы-биле Черден чүгле 317 катап улуг. Ол дээрге Юпитерниң тургустунган бүдүмелдери Черниинден дыка чиик болуп турарының барымдаазы-дыр.

Юпитерниң дүрзүзү

Юпитерни телескоптан көөрге ооң чоогунда дөрт сылдыстар ышкаш телолар бар. Ол сылдыстар бооп көстүп турар телолар ооң эдеринчилери-дир. Телескопка ол өске планеталар дег төгерик эвес полюстарындан чыыра идип каан чүве дег, кашпыксымаар болуп көстүр. Тургузуу, химиктиг болгаш физиктиг байдалы Черге дөмей планеталардан улуг ылгалдыг. Ооң кыры онзагай. Ында өскерлип турар дилиндек-дилиндек булуттар барын телескоп-биле көрүп болур. Үр үениң дургузунда өскерилге чок олчаан-на артып турар улуг кызыл "долбан" ышкаш чүве булуттарның составында кирип турар. Ол долбанның өңү чамдыкта кызыл, чамдыкта кара-кызыл-даа болу бергилээр болгаш хемчээли, чырыы, өңү үргүлчү хуулуп өскерлир. Ол долбан янзы-бүрү газтардан тургустунган болуп турар магатчок. Ооң дугайында тодаргай тайылбыр ам-даа чок. Юпитерниң чырып болгаш карарып көстүп турар булуттарының даштыкы каъттары доң аммиак үүрмектеринден бүткенин шинчилелдер бадыткаан. Булуттарның кырының температуразы -145 °С. Спектрин барымдаалап алырга, Юпитерге газ байдалда турар көвей эвес метан болгаш аммиак бар. Атмосфераның кол нургулайы водород, гелийден тургустунган болгаш ооң составында өске-даа полимерлер бар.

Юпитерниң хемчээлдери

Булуттарының шимчээшкинин барымдаалап, ооң өзээн дүн-хүн иштинде эргилерин тодарадырга, Черниинден 2,5 катап дүрген болган. Ол өзээн кончуг дүрген долганып турар болганындан, полюстары кашпык болуп көстүр. Дүн-хүннүң уламчылаары 9 шак 55 минута, бир чылдың иштинде аңаа 10 муң ажыг дүн-хүннер болуп эртер. Юпитерниң булуттары водород-гелийден тургустунган, кончуг кылын. Ол кадыг телолар дег, өзээн бир аай хары угда дескинмес. Ооң бүткен бүдүмели дыгый эвес, шүүлең болуп турары база ук эргилиишкинниң чаңгыс аай эвезин чылдагааны-дыр. Юпитерниң бүдүмелиниң дыгыйы Черниинден 4 катап эвээш.

Юпитерниң атмосферазы болгаш геофизиктиг хемчеглери

Юпитерниң кырынга тыртыжыышкын күжүнүң дүргедээшкини секундадан секундаже 26,6 метр. Атмосфераның химиктиг составын молекулярлыг деңзизин барымдаалааш, ооң водород-гелийден тургустунган "океаннарының" бүгү каъттарының базыышкынын, дыгыйын санап, тып болур. Булуттарының иштинде Юпитерниң радиузунуң 0,2 хире хемчээлдиг ханызында базыышкын 5 млн атмосфера. Ындыг улуг базыышкынга водород молекулаларының тургузуу бусту берип, олар бот-шынарын чидиргеш, металл водородче шилчий бээр. Ынчаар тургустунган водород суук, газ азы кадыг бүдүмелдерниң хоойлуларынга чагыртыыр бе азы кандыг-бир онза, чаа байдалда турар бе дээрзи амдыызында билдинмес. Юпитерниң булуттарының иштинче оон-даа ыңай ханылап кирер болза, базыышкын улам улуг – 100 млн атмосфера, температура +20 муң °С чедер.

Ооң булуттарының адаанда кончуг күштүг энергияның тыптып турары билдинген болгаш ооң кайыын үнүп турары билдинмес. Термоядролуг каттыжылга (синтез) Юпитерниң кырынга тывылбас. Ындыг каттыжылга ооң массазындан 80 катап улуг октаргай делгемнеринде турар телоларга туруп болурун эртем бадыткаан. Ындыг күштүг энергияның тыптып болур аргаларын теория талазы-биле эртем янзы-бүрү тайылбырлап турар: үр үениң (миллион чылдарның) иштинде планетаның радиузу 1 км хире чыырлы бээр болза, ынчан ол хире күштүг энергия үнүп болур. Ындыг таварылга планетаның металл водородтан бүткен ядрозунуң чоогунга, анаа водород металл водородче шилчип турда тыптып болур. Оон ыңай холушкак аар бүдүмелдер тыртыжыышкын күжү-биле планетаның атмосферазының дүвүнче дүжүп бадарга база ындыг энергия тыптып болур. Юпитерниң изиг каъттары сооп сериидээрге оон база ындыг күштүг энергия үнүп болур. Чамдык эртемденнерниң шинчилеп турары-биле алырга, Юпитер шаанда оон-даа артык изиг турган болгаш чоок-кавызында октаргай делгеминде телоларны база аажок изидип турган болгу дег. Ол чорук ооң эдеринчилериниң химиктиг составының тургустунарынга ужур-дузалыг болган дижир.

Юпитерниң эдеринчилери

Юпитерниң Ганимед биле Каллисто дээр эдеринчилери ук планетадан оранчок ырак. Ол эдеринчилерниң бүдүмелдериниң составында чиик доштар холуксаазы бар болгаш оларның дыгыйы 1,5 - 2 г/см³ хире. Ооң Ио биле Европа дээр чоок, улуг хемчээлдиг эдеринчилериниң дыгыйы 4 г/см³ болгаш оларның бүдүмелдери даш хевирлиг бүдүмелдерден тургустунган. Юпитерни дескинип чоруп турар 12 эдеринчилер бар, оларның дөртүн дуран-биле безин көрүп болур. Ганимед дээр эдеринчи Хүн системазында планеталарның эдеринчилериниң эң-не улуу болур. Юпитерниң болгаш чамдык планеталарның эдеринчилериниң тургузуун, оларның даштыкы талазы доштан бүткен чуга каъттардан, а иштики талазы аммиак холуксаалыг сугдан, төп ядрозу – порлуг малгашталчак холумактан тургустунган деп эртем тайылбырлаар.

Дөзү:

Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.