Шокар чаваа болгаш Моолда тываларның тарап быдарааны

Шокар чаваа болгаш Моолда тываларның тарап быдарааны

Шагның шаанда тывалар деп аттыг чон хем - сугнуң эң - не арыын узуп ижип, одар - белчиирниң оът - сигениниң эң - не экизин шилип хонуп - дүжүп, тайга - сынындан аңның семизин адып, карак четпес хову - шынааларга беш чүзүн малын малдап, амыр - ьайбың чурттап чораан чүве иргин.

Ол чуртка бир - ле кончуг шевер аныяк дарган эр хөрүүнге хереглээри - биле дыт ыяшты ужургаш, ону өртедип, хөмүр кылып алгаш, оозун сооткаш, шоодайлап алгаш, ырак - чоокка чорук кылып мунар ала чаваазынга дергилеп ап тур. Орук ара чоруп орда, удур сырыннаан салгын - хатка демги хөмүрүнүң көзү хөрлээлеп көстелгеш, хенертен кыва берип - тир. Чалбыышталган көс ала чаваазының ооргазын изидип өрттени бээрге, хөөкүй чаваа - даа шыдашпайн, мөөп - дывылап, чоок турган аалдың коданынче кире халды берип тур. Аалга турган улус кара ышка холушкан чавааны көрүп кааш девидеп халчып, халдаар дайызын - даа келди, кара дайын - даа эгеледи, ха - дуңма чонум, амы - тыныңар камгалаңар деп аал - аалдарже сөс чедирип, арт - сынны ажыр, хем - сугну кежир дескеш, чамдыктары Саян сынын ажып, бир чамдыызы Алдай сынын ажып хонгаш, ол чуртка амыр - шөлээн чурттай берген. Сөөлүнде кандыг - даа чаа - чалбак болбаанын дыңнап, ха - дуңмаларындан чарлып, чуртту тараткан хайлыг ала чаваа дугайында тоолчургу чугаа үнген болгаш:

“Ала чаваа сегиң каг
Агым суг Саян каг”,

деп ыры чогааттынган дижирлер.

Алтай сынын ажыр чорупкан тывалар чер - чуртун, хем - суун сактып, ооң дугайында эвээш эвес ырыларны чогаадып ырлажып чорууру анаа эвес. Чижээлээрге,

“Сунуп аккан Сундаарык чаагай
Херлип баткан Хемчик чаагай
Артыштыгдан ажып дүштүм
Аал - чуртум менди - чаагай
Көжээлигден ажып дүштүм
Көвей чуртум менди - чаагай”,

- чижектиг ырыларны адап болур.

Ала чавааның ээзи хамык төрел чонун тарадып алганынга халактанып, келир салгалынга чагыг сөзүн берип чугаалаан сөзү ыры апарган болгаш амгы салгалы ону сактып ырлажып чоруурлар.

Тывалар шаг шаандан тура эрте бурунгу түрк аймактар база Чиңгис-Хаанның тургусканы Улуг Моол күрүнениң составынга бактаап, хөй нациялар аразынга эң - не эвээш деп санадып чорза - даа, өгбелерниң төрээн дылын, культуразын, ёзу - чаңчылдарын бо хүнге чедир кадагалап арттырып алганынга чоргаарланып чоруурлар. Моолдуң Соңгу - Барыын девискээрлери Баян - Өлгей аймактың Цэнгэл, Копто аймактың Буят, Көпсөгөл аймактың Цагааннуур сумуларында бо хүннерге чедир тывалар бөлүк - бөлүү - биле амыдырап чурттап чоруурлар.

Амгы Копто аймактың девискээринде чурттап чоруур тывалар 17 - 18 чүс чылдардан бээр дөрт улуг аймак - сөөктерге хуваатынып, боттарының кожуун чурттун баштаан, салгал дамчаан улуг нояннарынга чагыртып чораан. Копту тываларының төрел бөлүү “иргит”, “чаг - тыва”, “хөйүк”, “хаа - дарган” деп 4 улуг сөөкке үстүр болгаш олар боттарының иштинде тус - тузунда аңгыланып турар.

“Иргит” деп улуг бөлүктүң иштинде “калчан”, “чооду”, “адай”, “беглиг”, “шуңгуур”, “моол иргиттер”, “Чаг - тываның” иштинде - “кара”, “сарыг”, “чаг - тывалар”, “Хөйүк” иштинде “хаа”, “донгак”, “монгуш”, “моол хөйүк” кылдыр тус - тузунда үстүп турарлар.

Олар бурун шагдан тура боттарының аймак - сөөгүн, аңаа хамаарышкан сагылга дүрүмнерни эки билир чораан болгаш боттарының аймаандан келин айтырбас, кудалажыры хоруглуг турганы, бодунуң аймак - сөөгүн хан чоокшулаштырбайн, этносту камгалап, кадык кылдыр камгалап чораан. Ындыызы ол бе, тываларның аразында часпас адар мергеннер, мөчек шыңганнарлыг мөге шыырак эрлер хамык чонун кайгадып, хаан - беглер, карачал арат-даа көргеш, аксы ажыттына көжүй бээр хамык чараш кыстарлыг чораанын төөгү херечилеп турар.

1911 чылда чаа тургустунган Богда-Хаанныг Моол Күрүнениң Чазаа тываларның арткан 3 кожуунунуң нояннарынга Зүтгэлт хүн, Эетэй хүн, Зоригт хүн деп эрге-дужаалдарны тус-тузунда шаңнап, ызыгуур салгап, боттарының кожуунун чагырыр эргени тывыскан. Урянхайларның 7 кожуунунуң бирээзи болур 4 сумузун тываларны салгал дамчаан улуг нояннары чагырып, чонун шын орук - биле удуртуп билир, мерген угаанныг өгбелерлиг турганын бо хүнде салгал

Дөзү

• Вк.ком Ниитилел "Төрээн Тывам", 289 дугаар бижик.