Хөгжүмнүг аас чогаалы

Хөгжүмнүг аас чогаалы - тыва улустуң аас чогаалының хөгжүм, аялга-биле холбашкан хевири. Ону хөгжүмнүг аас чогаал (орус. музыкальный фольклор) дээр. Ук аас чогаалы Азия чоннарының, ооң иштинде тыва чоннуң, эрте-бурунгу чогаалы болуп турар. Ооң иштинде чугула черни тыва сыгыт, хөөмей ээлеп турар.

Тыва улустуң хөгжүмнүг аас чогаалының дугайында хөй-хөй эртем ажылдары үнүп келген ам-даа үнүп турар. Тыва чоннуң ыры-хөгжүмүнүң дугайында сураглыг эртемден Алексей Николаевич Аксеновтуң «Тувинская народная музыка» (Тыва чоннуң хөгжүмү) (1964 ч.) деп номунда делгереңгейи-биле сайгарып көрген. Ол номда тыва хөгжүмнү шинчилеп келгениниң төөгүзүн тодаргайы-биле бижээн болгаш тыва чоннуң ырларын, кожамыктарындан аңгыда, тыва тоолдарны база хөөмей, сыгыт дээр аялгаларның ноталарын чыып бижээн.

Сыгыт-хөөмей

Тыва улустуң хөгжүм уран чүүлүнде чугула черни сыгыт-хөөмей; хөөмей-сыгыт (орустап горловое пение) азы хөөмей ээлеп турар. Сыгыт биле хөөмей деп сөстер хөөмейниң 2 аңгы янзызы азы стили болур. Ынчалза-даа ол 2 сөстүң каттышканындан тургустунган сыгыт-хөөмей азы хөөмей-сыгыт деп терминнер (эжеш сөстер) хөөмей деп сөстүң синонимнери болбушаан, ооң ниити адын база илередип турар. Хөөмей 5 аңгы стильдиг: сыгыт, хөөмей, каргыраа, борбаңнадыр болгаш эзеңгилээр.

Хөөмей тыва чонну өске чоннардан онзаландырып, ылгап турар бот-тускайлаң аас чогаал болур. Ол Төп Азия чоннарындан чүгле тываларда хөй янзы хевирлери болгаш күүселдезиниң бир янзылыы-биле нептерээн уран чүүл болур.

2010-2011 чылдарда Тывага чарлаттынган турган «Тос эртине» деп төлевилелдиң түңнелинде Тываның ховар дээн эртинелериниң бирээзинче хөөмей-сыгытты база киирген. Ук номда хөөмейге тураскааткан арында ооң дугайында бижээн чүүлдү номчуп көрээлиңер: «Удивительный природный дар – умение одновременно воспроизводить звуки разной высоты: основного и наложенного на него второго, третьего мелодического тона, что даёт эффект человека-оркестра. Всё тело исполнителя работает как музыкальный инструмент... .

«Горловое пение - это универсальный язык, которым кочевники центра Азии разговаривают с окружающей природой, передающее музыкально-поэтическое мышление народа. Разделяется оно на пять стилей и сопровождается игрой на смычковых и щипковых музыкальных инструментах различного вида – игил, бызаанчы, допшулуур, лимби, чадаган. С древних времён горловое пение являлось одной из традиционных форм музыкальных искусства тувинцев, неотъемлемой частью праздников, обрядов быта» [Тос эртине 2011 : 79].

Тыва аас чогаалының база бир аңгылаттынмас, бурунгу уран чүүлү, онзагай кезээ - сыгыт, хөөмей деп чүүл дыка хөй тыва маадырлыг тоолдарның сөзүглелдеринден-не бадыткаттынып турар. Тоолдарда «кадынны бир талазындан 30 хомус ойнакчылары, өске талазындан 30 боостаа ырызының күүседикчилери ойнап хөгледип турган» деп тайылбырлап турганы ук уран чүүлдүң бурунгузун бадыткап турар.

Хөөмей – чүгле тыва чоннуң уран чүүлү деп делегейде билдинип турар-даа бол, ону өске чоннар база бистии деп санап турар бадыткалдар бар. Хөөмейниң онзагай шынарын, ооё чүгле тыва чоннуң культуразы, уран чүүлүнүң бир адыры деп бодалды ТР-ниң өөредилге болгаш эртем яамызының сайыды, филология эртемнериниң доктору, академик К.А.Бичелдейниң «Сай дашта сагыш сеткил хонаштары» деп номунда тодазы-биле бижип турар. Оон чамдык домактарны киирээли: «Чүгле түрк уктуг чоннар эвес, а делегейниң өске чоннарындан ылгалып онзаланып чоруур эртиневис бар – ол болза хөөмей-сыгыдывыс-тыр. Таптыг шинчилеп, сайгара бээрге, бүгү делегейде хөөмейлеп, сыгыртып чоруур кижилер чүгле тывалар, тыва уктуг кижилер боор чүве. …Моолда хөөмей-сыгыт күүседип чоруур кижилер моол тывалары болур чораан… Кыдатта база хөөмей-сыгыт бар деп алгаш, улуг кыдат күрүне ол уран чүүлдүң хөөмей-сыгыт деп онзагай бир хевирин шуут-ла кыдат чоннуң эртинези кылдыр бүгү делегейге чарлап турар болгай. Херек кырында Кыдатта хөөмейлеп, сыгыртып, кыдаттарның боттарын безин кайгадып чоруур кижилер ураанхай, тыва уктуг кижилер болдур ийин. Ынчангаш хөөмей-сыгыт чүгле тываларның тывыы, тываларның эртинези дээри черле кончуг үндезинниг, езулуг хөөмей-сыгытты делегейде чүгле тывалар күүседип, эдилеп шыдаар болдур ийин.

«Хөөмей-сыгыт тыва дылдың өк-биле адаар ажык үннери-биле адаттынары болгаш дыңналырының аайы-биле чаңгыс аай, дөмей уктуг адалга болгаш аялга болурунда. өк-биле адаар аялгалыг ажык үннер чүгле тыва дылда бар, а олар-биле төрелдеш хөөмей-сыгыт тыва дылга өк-биле адаар аялгалыг ажык үннер чок турган болза, тыптып кээп шыдавас турган: ук үннер өске дылдарда чок бооп турарының чылдагааны-биле ол чоннарда хөөмей-сыгыт база чок бооп турар...  » [Бичелдей 2011 : 256-257].

Тыва хөгжүмнүг аас чогаалынга айтырыглар болгаш онаалгалар:

1. Хөгжүмнүг аас чогаалы чүзү-биле онзаланып турарыл? Ооң мооң мурнунда өөренип турганыңар аас чогаалдан ылгалы чүдел?
2. Сыгыт-хөөмей дээрге уран чүүлдүң кандыг хевирил? Ону кандыг терминнер-биле адап турарыл?
3. Тыва уран чүүлдүң ол хевирин «Тос эртине» деп төлевилелче киирип, Тываның ховар эртинези кылдыр санап турар барымдааларын тайылбырлаңар.
4. Сыгыт-хөөмейниң кандыг стильдери азы янзылары барыл? Оларны адаңар.
5. Үстүнде айыткан К.А. Бичелдейниң номунда хөөмей-сыгыттың чүгле тыва чоннуң эртинези деп санап турарын бистиң дылывыста өк-биле адаар ажык үннер бар болуп турары-биле холбап турарының дугайында силер чүнү бодап турар силер?

Тыва хөөмейжилер

Тывага шагдан тура хөөмей болгаш ооң күүседикчилери хөөмейжилер эң хүндүткелдиг турган. Тыва улустуң байлак аас чогаалында хөөмейжиниң овур-хевири база кол черни ээлеп турар. Оларның уран чүүлүнүң болгаш ажыл-амыдыралының дугайында хөй-хөй тоолчургу чугаалар бары оларның ажыл-ижинге чоннуң сонуургалын херечилеп турар.

У.О.Монгуштуң «Хүн-Хүртүнүң» хүртүзү» деп номунда хөөмей дугайында мынча деп бижээн: «Тыва хөөмейниң ындынныг сырыны кандыг-даа омак-сөөк кижиниң ишти-хөңнүн уярадыптар, сеткил-сагыжын сергедиптер күштүг. Тоол шагдан алгап-йөрээткен арзылаң, начын мөгелер дег, ыраажылар, хөөмейжилер чон аразында хүндүткелдиг. Биске билдингир, чоокку үениң сураглыг хөөмейжилери – хөөмейлээр Комбу Ондарның, каргыраалаар Сорукту Кыргыстың салгакчыларының тускайлаң аян-хөөннерин мынчаар ылгап: «Манчакайның аяны», «Хунаштаар-оолдуу ышкаш», «Дакпайныы-биле» деп үнелеп, көрүп, биле берген бис.

«Тыва кижи төрээн черинге, төрел чонунга, эргелиг аъдынга, эргим душтук кызынга ынакшылын хөөмей-биле илередип, угаан-бодалының дээжизин сөңнеп чораан. Ыраажынын, хөгжүмчүнүң, хөөмейжиниң ындынныг ырызының, көксү-хөрээнден үнген хөөмейиниң сарынналы авазынга мөгейиг кылдыр ховар эвес таваржып турар. Бойдустуң үннеринге таалал болгаш чааскаанзырал, түрегдел, кударал-муңгарал сиңген аян-хөөннер хөөмейжиниң үнүн дыңзыдып, ону уран чүүл делегейиниң шыпшыынче үндүрүп кээр» [Монгуш 2008 : 7].

Тываларның ук онзагай уран чүүлүн өске чоннар магадап, элдепсинип, ооң чажыттарын тып чадап, тыва хөөмейжилерниң ховар күүселдезин үн бижидер техникага мөңгежидери-биле ажылды хөй удаа чорудуп келген.

1934 чылда тыва хөөмейжилер Сорукту Кыргыс болгаш Комбу Ондарның хөөмейин бижиткен грампластинкаларны Москвага үндүрген. Максим Дакпай, Сат Манчакай, Ак-оол Кара-Сал, Маржымал Ондар, Сундукай Монгуш, Хунаштаар-оол Ооржак, Идамчап Монгуш, Кызыл-оол Санчы болгаш өске-даа сураглыг хөөмейжилериниң аттары хөөмейниң алдын шыгжамырында кирген.

1957 чылда Москвага болган Бүгү делегейниң аныяктар болгаш студентилерниң шуулганы фестивальга Тываларның ол бурунгу уран чүүлүн Максим Дакпай бараалгаткан болгаш ол хөөмейжиге аңаа Алдын медальды тывысканы хөөмейни бир дугаар эң бедии-биле үнелээни болур.

1974 чылда Будапешт хоорайга (Венгр Социалистиг республика) Бүгү делегейниң аас чогаал фестивалынга хөөмейжи Сергей Куулар киришкеш, «Алдын-Доос» деп шаңналды алган.

Оон бээр-ле тыва хөөмейжилер делегей чергелиг-даа, Совет Эвилелиниң иштинге-даа организастаттынган чыыштар, мөөрейлерге удаа-дараа шаңналдыг черлерни ап, ат-сывы алгып эгелээн.

1992 чылдың чайынында «Хоомей – культурный феномен народов Центральной Азии» (Хөөмей – Төп Азия чоннарының культуразының ховар эртинези) деп делегей чергелиг бирги симпозиум болган. Аңаа Тываның бир дугаар президентизи Ш.Д.Ооржактың чарлыы-биле «Тыва Республиканың Улустуң хөөмейжизи» деп атты тыпсыр дугайында доктаалды хүлээп алган. Ук симпозиумунга Тываның алды хөөмейжилеринге ол хүндүлүг атты тывыскан: Максим Дакпай, Маржымал Ондар, Сундукай Монгуш, Хунаштаар-оол Ооржак, Кайгал-оол Ховалыг болгаш Коңгар-оол Ондар.

Ооң сөөлүнде чылдарда «Тыва Республиканың Улустуң хөөмейжизи» атты Геннадий Туматка (1993 ч), Мөңгүн-оол Ондарга (2003 ч.), Игорь

Көшкендейге (2007 ч.), Бады-Доржу Ондарга (2007 ч.), Андрей Монгушка (2008 ч.) тывыскылаан.

1992 чылдан тура Хөөмей фестивалын 3 чыл (2003 чылдан эгелеп 5 чыл) болгаш-ла доктаамал эрттирер деп доктааткан болгаш ооң тиилекчилеринге Гран-при (Дээди шаңнал) тыпсыр деп доктааткан. Гран-при шаңналын бир дугаар Ондар Мөңгүн-оол алган (1992 ч.), дараазында чылдарда Радион Мунзук (1995 ч.), Игорь Көшкендей (1998 ч.), Алдын-оол Севек (2003 ч.), Бады-Доржу Ондар (2008 ч.) алгылаан.

Тыва сыгыт-хөөмейни сонуургап, ону өөренип алыры-биле даштыкыдан хөй санныг аалчылар Тывага кээп, турумчуп турар. Олар ук уран чүүлдү шиңгээдип алырда, тыва дылдың ужур-дузазын медереп билгеш, ону өөренип, тыва дылда чугаалап турарлар. Олар тыва хөөмей-сыгытты ооң эдилекчилери, ээлеринден дудак чокка күүседип турар апарганы бирде эки, өөрүнчүг, а бирде муңгаранчыг хөөннү база тывылдырып турарында ужур бар.

2008 чылда тыва хөөмейжилерниң 300 киржикчилиг хору болганы делегейниң хөгжүм-музыка уран чүүлүнге туруп көрбээн болуушкун азы сенсация болган деп болур. Ону Тываның Улустуң хөөмейжизи Конгар-оол Ондар организастап эрттирген. Эң бичии хөөмейжиден эгелээш, эң хоочунунга чедир ынча хөөмейжи шупту сыгыртып, хөөмейлээни ол уран чүүлдүң дөзү, дазылы чүгле Тывада деп чүвени бадыткап турары ол. 2009 чылды Тыва Республикага Игил чылы кылдыр санааны тыва хөөмейниң сайзыралынга дыка улуг деткимчени берген. Игил дээрге-ле хөөмейжиниң үдеп ора, сыгыртыр, хөөмейлээр хөгжүм херексели.

Ол чылын Алдар Тамдынның «Оваа» деп аттыг тыва национал хөгжүм кылыр бүдүрүлгени ажыдып алганы тыва хөөмейниң сайзыралынга улуг салдарлыг болган. 2009 чылда Национал музейниң делгелге залынга Алдар Тамдынның «Оваа» аттыг мастерскаязынга кылган игилдерден тургустунган Игил оваазының байырлалы болган. Даштан бүткен ол овааның кырынга 9 аңгы хевирлиг игилди тургуза салгаш, ак кадактар-биле ыдыктап каан. Ону долгандыр ханаларда база тыва хөгжүм херекселдерин делгээн. Ол чүгле Тывага эвес, а бүдүн делегейге бир дугаар онзагай оваа дагылгазы кылдыр төөгүге арткан.

2010 чылда ТР-ниң Чазааның шаңналын (грантызын) алгаш, «Алдын-Булак» деп этнокультурлуг комплекстиң эң ыдыкдыг черинде Хөөмей оваазын тургускан. Ооң дугайында А.К. Тамдынның «Центр Азии» солунга интервьюзунда мынчаар тайылбырлаан: «Овааны тыва хөөмейни мөңгежидер база ыдыкшыдар сорулга-биле тургускан бис. Ону кылыр дээн мээң бодалымны коллегаларым-хөөмейжилер база деткээн чүве». [Ондур 2012].

Хөөмей-сыгытты шинчилеп келгени

Тыва чоннуң ховар эртинелериниң бирээзи хөөмей-сыгыттың тывызыын, чажыттарын тывары-биле хөй-ле эртемденнер күженип, иженип келген. Оларның чамдыктарынга доктаай кааптаалы.

Зоя Кыргыстың үндүргени «Хоомей – жемчужина Тувы» (Хөөмей – Тываның ховар эртинези) (1992 ч.), «Тувинское горловое пение» (Тываларның сыгыт-хөөмейи) (2002 ч.) деп номнары тыва уран чүүлге улуг сайзыралды болгаш деткимчени берген. Оларда тываларның бо бурунгу уран чүүлүнүң хөгжүлдезиниң болгаш тыва хөөмейжилерниң дугайында эртем езугаар тайылбырлап бижээн.

1998 чылда филология эртемнериниң доктору, профессор Б.И. Татаринцевтиң «Тувинское горловое пение. Проблемы происхождения» деп монографиязы үнген. Ында хөөмейниң тыптып, сайзырап эгелээнинден эгелээш, ооң-биле холбашкан эртем ажылдарынга, оларда көдүртүнген проблемаларга доктаап, элээн ханы шинчилелди кылган. Ол ажылда хөөмей болгаш ооң стильдерин илередир сөстерниң тывылган угун (этимологиязы) база илередир уткаларын тодазы-биле сайгарып көрген [Татаринцев 1998].

Тыва чоннуң ыры-хөгжүм (этниктиг музыка) талазы-биле шинчилеп турар специалистерниң бирээзинге ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы, уран чүүл эртемнериниң кандидады, культурология доктору Валентина Юрьевна Сүзүкейни хамаарыштырар. Ооң үндүргени тыва чоннуң хөгжүм культуразының дугайында хөй санныг ажылдарының аразында «Тувинские традиционные музыкальные инструменты» (Тываларның чаңчылчаан хөгжүм херекселдери) (1989 ч), «Традиционная культура коренных народов Сибири» (Сибирьниң үндезин чоннарының чаңчылчаан культуразы) деп серияже кирип турар «Тувинцы. Музыкальная культура Сибири» (Тывалар. Сибирьниң хөгжүм культуразы) (1997 ч) база «Музыкальная культура Тувы в ХХ столетии» (ХХ векте Тываның хөгжүм культуразы) деп номнары көскү черлерни ээлеп турар.

Хөөмейге тураскааткан I симпозиумнуң шиитпири-биле 1993 чылда «Хөөмей» аттыг делегей чергелиг эртем-шинчилел төвү ажыттынган. Ук төптү удуртуру-биле Төп Азияның чоннарының хөгжүм талазы-биле шинчилекчизи, ТР-ниң чанында Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы, уран чүүл эртемнериниң доктору Зоя Кыргысовна Кыргыс томуйлаткан.

«Хөөмей» эртем төвүнүң ажылдакчылары Тываның Улустуң Хөөмейжизи деп аттың эдилекчилериниң дугайында номнарны база үндүрүп эгелээн. Оларга амгы үеде ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы У.О. Монгуштуң «Хүн-Хүртү» бөлүүнүң солизи Кайгал-оол Ховалыгның чогаадыкчы ижинге тураскааткан «Хүн-Хүртүнүң хүртүзү» (2008 ч.) деп, Конгар-оол Ондарның ажыл-чорудулгазының дугайында В.Ю. Сүзүкейниң «Искусством хоомея своего раскрою душу свою» (2011 ч.), О.Ооржактың «Чоннуң хөөмейжизи Геннадий Тумат Хайдып оглу» (2012 ч.) деп чыындылары үнгүлээни тыва хөөмейжилерниң чогаадыкчы ажыл-ижин кичээнгейге ап, ону эртем ёзугаар шинчилеп эгелээни бадыткап турар.

«Тыва улустуң хөгжүмнүг аас чогаалы, ооң иштинде сыгыт-хөөмей, ыры-кожамык болгаш өске-даа жанрларның күүседикчилери чүгле тыва болгаш орус эртемденнерни эвес, а Азия, Европа, Американың хөгжүм талазы-биле база тус-тус чоннарның хөгжүмүн шинчилеп турар эртемденнерниң (музыковед, этномузыковед, фольклорист) кичээнгейиниң төвүнче кирип, оларның эртем-шинчилел ажылдарының объектилери болу бергилээн. Азия чоннарының хөгжүмнүг аас чогаалын ССРЭ-ниң, Россияның болгаш Тываның эртемденнеринден аңгыда, даштыкы эртемденнер шинчилеп турар. Азия чоннарының хөгжүмнүг аас чогаалын Американың Дармут Колледжизиниң профессору, Россияның чоннарының хөгжүмнүг аас чогаалын элээн хөй чылдар иштинде шинчилеп келген шылгараңгай американ эртемден (этномузыковед) Теодор Крейг Левинниң англи дылга хөй санныг эртем статьяларны үндүрген. Ооң 1987 чылдан тура амгы үеге чедир чаныш-сыныш чок шинчилеп келгени Төп Азияның көшкүн чоннарының хөгжүмүнге тураскааткан «Музыка новых номадов. Горловое пение в Туве и за ее пределами» (Амгы үениң көшкүн чоннарының хөгжүмү. Хөөмей-сыгыт Тывада болгаш оон дашкаар) деп монографиязы орус дыл кырынга Илья Куннуң очулгазы-биле 2012 чылда Москвага үнгени тыва чонга база улуг байырлал, чедиишкин болган. Ол номнуң чырыкче үнүп келиринге В.Ю. Сүзүкей киришкен. Ук ном баштай Америкага «Где горы и реки поют: звук, музыка и кочевничество в Туве и за её пределами» деп ат-биле англи дылга 2006 чылда үнген [Татаринцева 2012].

Ында ол номнуң редактору, улусчу хөгжүм талазы-биле сураглыг специалист, фольклорист Эдуард Алексеевтиң «Теодор Левин и тувинское горловое пение» деп эге чүүлү бар. Ол мындыг сөстер-биле эгелеп турар: «В истории музыки найдется немного явлений, имевших столь ошеломляющий и повсеместный успех. Разве что североамериканский джаз или итальянское бельканто. Негромкое, хрипловатое пение тувинских горловиков – едва ли не самая резонансная сенсация современной world music (мировой музыки). И у этой сенсации есть крестный отец – Тед Левин, американский музыковед и продюсер, стоящий у истоков взрывоподобной славы тувинского горлового пения на Западе. Во многом именно благодаря ему маленькая республика, затерявшаяся в самом центре огромного Азиатского континента, стала известна сегодня любителям музыкальной экзотики далеко за пределами России» [Левин 2012 : 5].

Ук номда даштыкы чурттарда, эң ылаңгыя Европада эң-не нептереңгей апарган сыгыт-хөөмей дугайында авторнуң каш-каш чылдар иштинде чорудуп келгени шинчилел ажылдарының түңнелдерин чырыдып турар. Ол-ла бүгү хөгжүм дугайында тоожулалды тыва чоннуң тоолчургу чугаалары, тоолдары болгаш ыры, кожамыктары, чечен сөстерин дамчыштыр байлаа-биле киирип, каас-чараш кылдыр чуруп көргүскен. Ында Тываның Улустуң Хөөмейжилери Кайгал-оол Ховалыг, Конгар-оол Ондар, Геннадий Туматтың портреттерин оларның делегей музыка-хөгжүмүнге үлүг-хуузун онзагайлап демдеглевишаан, тодаргайы-биле чуруп көргүскен.

Тыва хөөмейни шинчилеп келгенинге хамаарышкан онаалгалар: Хөөмейни шинчилеп келген эртемденнер болгаш оларның ажылдары-биле чүгле бо кыска чүүлден эвес, ол номнарның боттарын тыпкылап алгаш, номчуп, сайгарыңар. Интернеттен оларның авторларының аттарын тып ап, оларны чагыдып азы номчуп болур силер.

Тыва хөгжүмнүг аас чогаал күүседир бөлүктер

Тыва улустуң хөөмей-сыгыдын болгаш ыры, кожамыктарын күүседир аас чогаал бөлүктери болгаш ансамбльдер чоорту тургустунуп эгелээни тыва уран чүүлдү улам сайзырадып, тыва культураның чечектелиишкининге улуг салдарлыг болган.

Тываның аңгы-аңгы булуңнарындан хөөмейжилерни чыып, олар-биле хөй катап сүмележип тургаш, аас чогаал бөлүү тургузар деп шиитпирни хүлээп алганнар. Ынчангаш Зоя Кыргысовнаның удуртулгазы-биле «Тыва» ансамбли (1987 ч.) тургустунган, ооң баштайгы репертуарын Геннадий Тумат тургускан. Эң баштай чыглып келген хөөмейжилер Геннадий Тумат, Вячеслав Данмаа, Конгар-оол Ондар, Кайгал-оол Ховалыг, Борис Херлии, Иван Сарыглар, Сергей Ондар, Анатолий Куулар ансамбльдиң өзээ болган. Ооң составы чылдар аайы-биле өскерлип турза-даа, кол өзээ артып калган. Оларның күүселдези-биле тываларның уттундуруп бар чытканы ырылар, кожамыктар катап чон аразынга куттулуп, кижилерниң хей аъдын көдүрүп, оларның уяранчыг, шөйдүнчек аялгалары чүректерге чаңгыланып эгелээн.

Ол ансамбьлдиң үлегери-биле талантылыг тыва аныяктар, хөөмейжилер, ыраажылардан тургустунган аас чогаал бөлүктери тургустунуп эгелээн. Оларның бирээзинге 1992 чылда Кайгал-оол Ховалыгның удуртулгазы-биле тургустунган «Хүн-хүртү» бөлүү хамааржыр. Ооң баштайгы өзек составынче Кайгал-оол Ховалыг, Саян Бапа, Анатолий Куулар, Алексей Сарыглар кирип турган. Ол бөлүктүң өзек тургузуу (составы) амгы үеге чедир хевээр артпышаан, Тываның болгаш Россияның аңгы-аңгы булуңнарынга чедип, аян ыры-шоорун бараалгадырындан аңгыда, бүдүн делегейни эргип каапкан.

1996 чылда хөөмейжилер Мөңгүн-оол Ондар биле Алдар Тамдын тыва аас чогаалының «Чиргилчин» бөлүү тургузуп алган. Оон ол бөлүктүң составынче ховар үннүг ыраажы Айдысмаа Көшкендей болгаш Игорь Көшкендей кирип кээп, бөлүк күш кирип, улам хей аът, сорук кирип, амгы үеге чедир делегейни эргип, тыва чоннуң культуразының адын бедии-биле тудуп, кайгамчыктыг талантызын муң-муң чоннарга өргүп чоруур.

Тыва херээжен улус шагдан тура хөөмейни күүседип, сагыш-сеткилин ооң-биле илередип чораан. ХХ вектиң 90 чылдарында Тывага Валентина Чүлдүм деп чаңгыс херээжен хөөмейжи уран чүүлүн чонга бараалгадып, Азия, Америка болгаш Азия чурттарын кезип каапкан. Тываның Улустуң хөөмейжизи Хунаштаар-оол Ооржак тыва хөөмейлеп, сыгыртыр уруглардан база аас чогаал бөлүү тургузар деп бодап турган-даа бол, ол күзелинге четпейн, 1993 чылда чок апарган. Сураглыг хөөмейжиниң ол күзелин боттандырып, 4 талантылыг уруг «Тыва кызы» деп херээжен хөөмейжилерден тургустунган ансамбльди тургузуп алган. Ооң удуртукчузу Чодураа Тумат Кызылдың уран чүүл училищезинге ХХ вектиң 90 чылдарында чаа ажыттынган турган тыва национал хөгжүм салбырын дооскан эштери Айлаңмаа Дамыраң, Айлаң Ондар, Шораана Куулар оларны эвилелдеп ап, ансамбльдиң составынче киирип алган. Ол бөлүк база амга чедир чер-делегейни эргип, улус-чонну хөөмей-сыгыды-биле магададып чоруур.

Сөөлгү үеде тыва хөгжүм аас чогаалын күүседир хөөмейжилер, ыраажылардан база чаа-чаа бөлүктер тургустунуп турар.