Хылбык-дой

Хылбык-дой — тыва чоннуң шаандан тура сагып келгени чаш уругнуң үш хар чеде бергенин барымдаалап, ооң бажының дүгүн кыргыыр байырлал. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш төлдүң шуут өнчүзү бооп артар.

Эрттирери

Үш харлаан уругнуң ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннүн өрү дээрде сылдыстар чурагайының аайы-биле санап тургаш кам (хам) кижилер айтып бээр. Амгы үеде аныяк өскен чон, хүрээ-хиитте лама башкылардан айтырып алгаш эртирип турары шын эвес. Лама башкылар, Тибет ёзулалының аайы-биле айтып берип турар чүве болза, а уруг чажы хылбыктаар деп Тыва чоннуң аңгы, тускай ёзулалы барын барымдаалап, канчап-даа дүүшпес деп шынзыдып турар.

Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр дойга чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүн-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.

Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдып суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчый дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:

— Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен.

Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:

Ак дээрим өршээзин,
Актаан хачым өршээзин,
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын.
Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин.
Эр бооп доругуп өзер болзун.
Эзерлиг аътты мунар болзун.
Эгинниг чүве эннешпес болзун.
Эрбенниг ааска алыспас болзун.
Назы-хары мен дег узун болзун.
Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.
Уйгу-хавы болбас болзун.
Улуг сеткил сеткивес болзун.

Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.

Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.

— Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен – деп, ол чугаалааш, бир шымчым кеске дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:

Ак сүдүм чаштым.
Ак орууң алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.
Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун.
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун.
Бора хек дег ыраажы болзун,
Мочурга дег өзүген болзун,
Торлаа дег өргүн болзун.
Тогдук дег чараш болзун.
Чон кайгаар шевер болзун.
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.
Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун.

Үш харлаан уругнуң бажының дүгүң кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хылбык-хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир — ону уруг дою дээр.

Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары оол болур.

Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс, анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.

Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген.

Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.

Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дуазалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харлыг чаш амытанның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри — тыва чоннуң эрте-бурунгу чаңчылы.

Дөзү

• «Шын» солун, № 91-92 (18824-25), 2016 ч. ар. 15.